نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان،سروش مردم،فردوسی موسیقی ایران

• ویژگی های دیگر کمانچه: انواع دیگر این ساز با تفاوت هایی در ساخت، سیم ها و کوک در کشورهای دیگر و تمام نواحی ایران معمول هستند. استفاده از سیم واخوان در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده هنگام نوازندگی، ساز را دور محور میله پایه کمی به راست و چپ می چرخاند و به این ترتیب تسهیلاتی در آرشه کشی به وجود می آورد. انواع حالتهای کیفی نوازندگی، از جمله گلیساندو، تریل و پیتزیکاتو در نوازندگی کمانچه متداول اند و اجرای حالت های مالشی خاص موسیقی ایرانی در طول سیم میسر است. در اجرای پیتزیکاتو، صدای مورد نظر با انگشت های دست چپ روی دسته ساز گرفته می شود و با انگشت سبابه دست راست سیم کنده می شود و به صدا در می آید. امکان اجرای واخوانها با دست باز سیم ها نیز ممکن است. برای انگشت گذاری در کمانچه، انگشت سبابه دست چپ را شماره یک و به ترتیب تا انگشت کوچک همان دست را شماره چهار علامت گذاری می کنند. برای تسهیل و دقت در کوک کردن کمانچه از «تاندون » استفاده می شود. تمام علایم مربوط به حالتها و حرکات در تئوری عمومی موسیقی برای کمانچه هم نوشته می شوند و کاربرد دارند.

٨) ساز قیژک:

• قیژک : قیژک از سازهای زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست و فلز به کار می روند. این ساز در موسیقی نواحی مختلف ایران استفاده می شود و طی نیم قرن گذشته با تغییراتی مختصر در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شده است که آن را قیژک شهری می نامند. هنگام نوازندگی، قیژک را نشسته به صورت عمودی با دست چپ نگه می دارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیم های آن می کشند. طول این ساز حدود ۵۶ سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارت اند از کاسه، دسته و سرپنجه.

• کاسه طنینی : بدنه اصلی قیژک از چوب یک تکه و معمولا گردو، توت یا چوب های محکم دیگر ساخته می شود. کاسه طنینی، حجیم است و دو فرورفتگی بزرگ در طرفین، آن را به دو قسمت بزرگ تر و کوچک تر تقسیم می کند. قسمت کوچک تر در پایین ساز قرار دارد و بر دهانه آن کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. دهانه قسمت بزرگ تر باز است و دسته تا روی نیمی از این قسمت ادامه می یابد.

• پوست : معمولا از پوست گوسفند یا آهو استفاده می شود.

• دسته : جنس دسته قیژک از همان چوب بدنه است که به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می شود. دسته این ساز کوتاه است و از یک طرف به قسمت بزرگ تر کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.

قیژک فاقد دستان بندی ست و تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) روی آن قابل اجرا هستند.

• سرپنجه : جعبه کوچک توخالی ست از جنس چوب و در ابتدای طول دسته که مجموعا چهار گوشی، به تعداد سیم ها، دوبه دو، در طرفین آن قرار دارند و در انتها، تاج قیژک است با خمیدگی رو به عقب که از همان جنس چوب دسته است.

• گوشی‌ها : قیژک ۴ عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که دو به دو، در طرفین سرپنجه قرار دارند. هر سیم در داخل جعبه سرپنجه به انتهای باریک تر گوشی بسته می شود. قسمت پهن تر گوشی، بیرون از جعبه سرپنجه قرار دارد و با دست چپ نوازنده برای کوک کردن ساز، به راست و چپ گردانده می شود.

• شیطانک : قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته ساز که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیمها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به طرف گوشی ها می روند.

• خرک : خرک قیژک از جنس چوب و ارتفاع تقریبی ۲ سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه کوچک تر قرار می گیرد و سیم ها از روی شیارهای آن عبور می کنند.

• سیم گیر : قطعه ای ست کوچک از جنس چوب یا فلز که در انتهای بدنه کاسه نصب و یک سر گره دار سیم به آن بسته می شود.

• تعداد و جنس سیم ها : قیژک دارای ۴ سیم از جنس فلز است که چهارمین سیم، روکش دار و ضخیم تر است. طول سیم ها در قیژک معمولی از سیم گیر تا شیطانک حدود ۳۳ سانتی متر است.

• وسعت : وسعت صدای قیژک معمولی حدود دو اکتاو است که به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی ( پرده، نیم پرده و ربع پرده ) در این ساز قابل اجرا هستند.

• کوک سیم ها : کوک سیم های قیژک معمولی به صورت پنجم های پایین رونده است و کوک سیم های سوم و چهارم در مقام های مختلف قابل تغییر هستند.

• کلید نت نویسی : نت نویسی در قیژک معمولی و قیژک آلتو با کلید سل خط دوم حامل، و برای قیژک باس با کلید فا خط چهارم است.

• آرشه : در نوع محلی این ساز از کمانه ( شبیه کمانه و کمانچه ) استفاده می شد اما امروزه از آرشه ویولن، و در نوع بزرگ تر این ساز ( قیژک باس ) از آرشه ویولن سل استفاده می شود. قیژک معمولی توانایی اجرای تک نوازی و گروه نوازی را دارد.

• انواع دیگر قیژک: گذشته از انواع محلی قیژک، کوک قیژک باس طی نیم قرن گذشته، به منظور تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای محلی، قیژک آلتو و قیژک باس هم ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته اند.

• وسعت قیژک باس: کوک سیم های قیژک آلتو با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم ها حدود ۳۷ سانتی متر است. کوک سیم های قیژک باس با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم ها حدود ۷۰ سانتی متر است. برای تسهیل و دقت در کوک کردن قیژک از «تاندون » استفاده می شود.

٩) ساز رُباب:

• رُباب: رُباب یا رَباب از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار می روند و یکی از قدیمی ترین سازهای نواحی ایران است که ردّ آن در ادبیات، حجاری ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است. رباب به صورتی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازی ست که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب های سخت دیگر ساخته می شود و اجزای اصلی آن عبارت اند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک تر. معمولا تمام قسمت های رباب از چوب یک تکه ساخته می شوند. در طی قرون، ساختار این ساز و نوع استفاده آن تغییرات فراوانی کرده است. در بعضی نواحی آن را به صورت عمودی در دست می گیرند (مانند کمانچه) و با کمانه (آرشه) وترها را به صدا در می آورند. در گروه نوازی های مراکز شهرها آن را به صورت افقی روی زانو می گذارند (مانند عود و تار) و با مضراب می نوازند. انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای همجوار متداول اند. این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه نوازی های سازهای ملی، مورد استفاده قرار گرفته است.

• کاسه طنینی: کاسه طنینی شامل دو قسمت کاسه و سینه است. کاسه، توخالی و بزرگ تر است و بر دهانه آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرورفتگی وجود دارند که باعث می شوند کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی ربابها این دو فرورفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.

• سینه: سینه جعبه ای ست توخالی و تقریبا مثلثی شکل به طول کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال، و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی (حدود چند میلی متر) خورده، پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود گوشی های کوچک سطح جانبی آن تزیینی به نظر می رسند و سوراخ های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی باز می مانند. برای اطلاع از مشخصات وترهای واخوان رباب در نواحی ایران باید به انواع محلی رباب مراجعه شود.

• دسته: دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته می شوند و غالبا تزییناتی با استخوان که در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود.

• سرپنجه: جعبه کوچک توخالی ، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن وترهای اصلی و گوشی هاست. سرپنجه را کمی متمایل به طرف عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وترهای رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارند. اگر در ساخت انتهای سرپنجه شکل ها و حالت های تزیینی به کار روند آن را طراحی می نامند.

• پوست: پوست روی کاسه رباب معمولا كلفت تر از سازهای مشابه است (قسمت ضخیم تر پوست گوسفند یا گاو) زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند.

• خرک: قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی ۶ سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می

یرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می‌کند. برای صدادهی بهتر باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورد.

• گوشی‌ها: رباب ۶ عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد وترهای ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که قسمت پهن هر گوشی برای کوک کردن ساز در دست نوازنده به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریک تر آن داخل فضای خالی سرپنجه قرار می گیرد و یک سر هر وتر به یک گوشی بسته می شود.

• دستان ها: تعداد متفاوتی دستان (معمولا ۴ دستان) از جنس زه (رودة تابیده چهار پایان یا نخ نایلون) روی دسته رباب بسته می رشود.

• شیطانک: قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشی ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

ادامه دارد …