• Home
  • >
  • مقالات مجله – نوامبر ۲۰۲۱
  • >
  • برگ‌هایی از تاریخ به مناسبت ۱۰۰ سالگی کودتای رضا شاه: از رضا خان به رضا شاه – از احمد شاه به احمد خان – قسمت هفتم

برگ‌هایی از تاریخ به مناسبت ۱۰۰ سالگی کودتای رضا شاه: از رضا خان به رضا شاه – از احمد شاه به احمد خان – قسمت هفتم

گردآورنده: شهرداد خبیر

برگرفته از نوشته های دکتر حسین زرین کوب

تاج شاهی

سردار سپه که در دوره رئيس الوزرایی سیدضیاء، توانسته بود وزارت جنگ را در چنگ خود بگیرد. این مقام را در کابینه قوام السلطنه و دولت های دیگر نیز حفظ کرد. رضاخان به تدریج در تحکیم موقعیت خویش و تصرف پایگاه های قدرت اقداماتی صورت داد. با ادامه حکومت نظامی، نظامیان بلدیه را در اختیار خود گرفتند. حکومت نظامی تهران به ریاست سر تیپ محمود خان انصاری «برای تعیین نرخ ارزاق عمومی و راحتی اهالی دارالخلافه» باشرکت تجار معتبر تهران کمیسیون تشکیل می داد و برای تثبیت قیمت ها اعلام نظر و فرمان می کرد. نظامیان با در اختیار داشتن بلدیه، در واقع با توده های شهری و طبقه تجار و اصناف در ارتباط بودند و رفاه عمومی در سایه حکومت نظامی را بر آنان ارزانی می داشتند، به طوری که در راستای این اقدامات میوه فروشان تهران تعهد داشتند که بیش از حد مقرر بر قیمت ها نیفزایند.

اخراج وستداهل سوئدی از نظميه و جایگزین کردن سر تیپ محمدخان درگاهی هم، یکی از پایگاه های قدرت در پایتخت را در دستان سردار سپه قرار داد. رضاخان با انحلال ژاندارمری و قزاقخانه و ادغام آن دو واحد در یک نیرو تحت عنوان قشون، از تشتت مرکز فرماندهی در نیروهای نظامی جلوگیری کرد. در حالی که قوام السلطنه به رغم مخالفت با این اختلاط و اعتقاد به نظارت وزارت کشور بر ژاندارمری و نظارت وزارت جنگ قزاقخانه، مجبور به موافقت با آن شد. عناوین و درجات نظامی قاجار لغو شد و درجه های جدید همطراز درجه های نظامی غرب، بوجود آمد. نخستین اقدام رضاخان در سازمان جديد، ارتقای هفت افسر ارشد دیوبزیون قزاق سابق به درجه امیر لشکری به عنوان بالاترین منصب نظام نوین بود.

  سال‌های جدایی – قسمت 28

سردار سپه به کمک امیر لشکرهای جدید قدرت خود را در سراسر کشور گسترد. هفت مرکز فرماندهی تشکیل شد. این هفت مرکز نظامی شامل شمال غرب (آذربایجان) غرب (همدان، کرمانشاه، کردستان و لرستان)، شرق (خراسان و سیستان)، جنوب (خوزستان و فارس و اصفهان)، کرمان و بلوچستان، شمال (مازندران و گرگان و گیلان) و مرکز (تهران) می شد. این امیران لشکر «با دستورات لازم و اختیارات غير محدود بر نواحی و مناطق مختلفه خود ماموریت یافته… و به آن ها اجازه و اختیار داده شد کلیه امور قلمرو فرماندهی خود اعم از لشکری و کشوری و قضایی و انتظامی را تحت اراده و سیاست خود در آورند… »

امیران لشکر توسط افسران جزء با لباس غیر نظامی تحت نظارت بودند و اینان به عنوان چشم و گوش سردار سپه عمل می کردند. بدین ترتیب رضاخان با کمک نظامیان شبکه وسیعی در سراسر کشور تشکیل داد که جانشین قدرهای گذشته شدند.

نظامیان در سايه وضع موجود از امتیازات و مواهب خاصی برخوردار شدند. «وجوه گمرکات و خالصجات و رسومات» از نظارت وزارت دارایی خارج شد و تحت نظر خزانه ارتش قرار گرفت. نزدیک به نیمی از بودجه (۴۹ درصد) به وزارت جنگ اختصاص یافت. به گزارش روزنامه باکینسکی رایوجی، محصلین مدرسه های تهران به عنوان اعتراض به این بودجه که تنها یک درصد آن شامل وزارت معارف می شد، تظاهرات کردند.

از دید رئیس بانک شاهنشاهی ایران، نتایج اقدامات سردارسپه چنان مهم بود که در مجمع سالانه بانک از آن یاد کرد و لب به ستایش از وی گشود:
اگر از لیاقت و کاردانی این افسر لایق در اداره امور تشکیلات خودش قدردانی نماییم، کمال بی انصافی است. او در به ثمر رساندن کارایی واحدهای مختلف قشون آنقدر کوشش کرد تا توانست یک نیروی نظامی قدرتمند و با انضباط به وجود آورد و نشانه فعالیت های او همان آرامشی است که در مملکت فراهم شده به طور مثال می توانم اشاره کنم که امسال برای اولین بار در عرض هفت سال ما هیچ یک از شعبات بانک خود را به علت آشوب و اغتشاش تعطیل نکردیم و همان طور که ملاحظه می کنید، امسال دومین سالی است بعد از جنگ که ما توانسته ایم مجمع سالانهء خود را در ماه دسامبر تشکیل بدهیم و این جز به علت پیشرفت عمومی ارتباطات که نتیجهء کلی انتظام و امنیت در ولایات می باشد، نیست.

  برگ‌هایی از تاریخ: به مناسبت 100 سالگی کودتای رضا شاه

قوام‌السلطنه، بر خلاف سردارسپه، دل مشغوهایی از جنس دیگر داشت. اوضاع بد اقتصادی از مسائل مهم قوام در این دوره بود. رئیس الوزرای ایران با توجه به ضدیتی که با انگلیس در فضای سیاسی ایران و به خصوص رجال مهم در جریان کودتا به وجود آمده بود، سعی در استخدام مستشار مالی از آمریکا، استقراض از این کشور و همچنین واگذاری امتیاز نفت شمال به کمپانی های نفتی آمریکایی داشت. سید حسن مدرس، نماینده شاخص اکثریت، در نطقی به تمایل سیاستمداران ایران به رابطه با آمریکا و دوری از بریتانیا اشاره دارد:

مستخدمی را هم که از دنیای کهنه می آورید، قرار گذاشتیم از دنیای نو بیاوریم و به فراغت بال موفقیت پیدا کردیم با اینکه عرض می کنم و یقین دارم تمام ملت ایران و عموم نمایندگان در این دوره موافق هستند، زیرا سرمنشاش یکی است. منشأ سیاست ها دیانت است… ما با تمام دنيا دوستیم، مادامی که متعرض ما نشده اند، هر کس معترض ما بشود، معترض او خواهیم شد.

قوام السلطنه امید فراوانی به استقراض بسته بود و رسیدن وجه مورد نیاز را برای تحکیم قدرت مرکزی در ایالات ضروری می دانست، وی در پیامی به حسین علاء وزیر مختار ایران در آمریکا، اظهار داشته بود:

در صورتی که اقدامات جنابعالی و مستر شوستر به استقراض و سایر مقاصد موفق شود و الا به واسطهء ترسیدن مخارج اردو که لااقل ماهی هفتصد هزار تومان باید داد، وضعيات مشکل و دولت حاضر مجبور به کناره گیری خواهد شد و معلوم نیست دولت آتیه چه نقشه ای را تعقیب نماید. من اطمینان می دهم در صورت رسیدن وجه به بقا و تکمیل امنیت تمام ایران و اصلاح امور به خواست الهی موفق می شویم…

  شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت چهل و یکم

همان گونه که قوام پیش بینی می کرد، انگلیسی ها از رویکرد دولت ایران به ایالات متحده ناراضی و در صدد ایجاد مانع در این روابط بودند. لرد کرزن، وزیر امور خارجه بریتانیا، برای جلوگیری از نزدیکی ایران و آمریکا به بانک شاهنشاهی اعلام کرد که از اعطای هر گونه وام و مساعده به دولت خودداری کند و از نورمن، وزیر مختار خود، خواست اعتراض رسمی دولت بریتانیا را«در برابر احتمال اعطای امتیاز نفت شمال» به دولت ایران تسلیم کند. یک محقق معتقد است:

دولت بریتانیا با کنترل شرکت نفت انگلیس و ایران برای اعمال نفوذ و دولت ایران از وسایل سیاسی و مالی مؤثر و گسترده ای برخوردار بود. فواید امتیاز نفت که یک سوم از مخارج دولت ایران را تأمین می کرد، در انحصار شرکت نفت بود و از طریق بانک شاهنشاهی پرداخت می شد. هر دوی این موسسات تحت کنترل دولت بریتانیا بودند. او سپس سقوط دولت قوام را در نتیجه مشکلات مالی فراهم آمده توسط دولت بریتانیا می داند. قوام در مجلس نیز درگیر منازعات لفظی مصدق السلطنه، وزیر مالیه. با نمایندگان بر سر اقدامات او در پیگیری اختلاس ها و فسادهای مالی بود. وزیر جنگ که وزنه ی مهمی در کابینه بود… ادامه دارد…

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان