استاد حسینعلی تفرشی – موسیقیدان و خواننده

حسینعلی نکیسا حدود ۱۲۵۸ شمسی در تفرش دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات ابتدائی را که مکتب بود در آن جا طی کرد. پدر وی ملا رجبعلی یکی از تعزیه خوان های قدیمی و از صاحب نظران تعزیه در آن دوران بود و حتی گاهی به تهران دعوت می شد و در تکیه دولت تعزیه می خواند و تعزیه گردانی می کرد. تعزیه گردانی این طور بوده: افرادی که سال ها در تعزیه قدرت و سابقه داشتند و چندین مرحله را طی و پشت سر گذاشته بودند آخر سر به مر حله ی تعزیه گردانی می رسیدند و این زمانی بود که دیگر تمام راز و رمز فنون تعزیه را می دانستند.

مرحوم نکیسا زیر نظر چنین پدری رشد کرد و بعد که صدای خوب پدر را به ارث برده بود از پدر تعلیم گرفت و خود ملک تعزیه خوانان شهر در آمد. تعزیه خوانان بزرگی در شهر وجود داشتند که هنوز هم هستند و این رسوم قدیم را بر پا می دارند. نکیسا میان آنان خواند و خیلی زود گوی سبقت را از همگان ربود. نکیسا غیر از پدر نزد استادان دیگر شهر خود رفت و قسمت هایی از ردیف های مهجور آوازی را نزد آنان آموخت و به قدری این معلمین در آموزش سختگیر بودند که هنگام تعلیم اگر گوشه ای را وی خارج می خواند چوب یا مدادی لای انگشت او می گذاشتند و بدین وسیله او را تنبیه می کردند تا حواسش را جمع کند. حسینعلی نکیسا چندی بعد به تهران آمد و چون از صدای بسیار مطلوب و رسایی برخوردار بود با بزرگان موسیقی آن زمان آشنا شد و مسافرت هایی با آنان کرد که حاصلش صفحاتی است با سازهای ایشان که ضبط کردند و هم اکنون آن صفحات موجود می باشد و به حق هم که خیلی خوب از عهده اش برآمده است. نکیسا یکی از آن خواننده هایی است که در خوانندگی صاحب سبک است چرا که ما می بینیم بعد از وی خیلی ها خواستند از او تقلید نمایند و نتوانستند برای این که نه صدای نکیسا را داشتند و نه آن استعداد را. من باب مثال قطعه آواز نکیسا در دستگاه شور با تار شادرودان حاج علی اکبر خان شهنازی با شعری از شاعر بزرگ ایران « سعدی » که « یک روز به شیدایی در زلف تو آویزم » و من به ایشان گفتم که استاد چرا یک را یک گفتی؟ گفتند نخیر! یک درست است. این آواز در شور را چنان با مهارت اجرا کرده که یکی از شاهکارهای آواز در موسیقی ایرانی به شمار می رود که با هیچ گفتن و تعریفی از عهده اش نمی توان برآمد زیرا وی چند مرحله دشوار آوای زیر را با یک صفحه ی سه چهار دقیقه ای از عهده اش برآمده ولی دیگران با همان تار حاج علی اکبر خان شهنازی تقلید کرده اند و چهار مرحله را خوانده اند و با چهار صفحه نتوانسته اند آن را اجرا نمایند به طوری که ارزش آن چهار صفحه ی ایشان به اندازه ی ارزش آن یک صفحه ی وی نمی باشد.

مرحوم نکیسا هیچ گاه کار دولتی قبول نکرد زیرا او کشاورز بود و از نظر مالی هم چیزی کسر نداشت و خودش همیشه دلش می خواست با کار و کوشش امرار معاش نماید. وی مردی بود متدین و متقی و هیچ گاه بی وضو آواز نمی خواند و اصولاً احترامی خاص برای موسیقی قائل بود و همیشه می گفت برای وارد شدن به موسیقی که راز و نیاز معنوی و عاطفی و احساسی با خالق یکتا است نباید بی وضو بود. بنده که مدت ها در خدمت ایشان بودم چون متولد آن طرف فراهان هستم و پدرم هم اهل تعزیه بود و ایشان با پدرم دوست بود که افتخار آشنایی با این استاد گرانقدر را پیدا کردم و تا آخر عمر ایشان در خدمت وی بودم. مرحوم نکیسا در ابتدای تأسیس رادیو همکاری کمی با آن مؤسسه کرد ولی چون آن جا را باب طبع خود نیافت دیگر به رادیو نرفت.

سبک و سیاق خوانندگی حسینعلی خان نکیسا با آن صدای باز و ظریف خود اگر درست بررسی شود می بینیم که وی بالاترین و والاترین خواننده ای بود که به حق از عهده ی موسیقی ایرانی برآمده هر چیزی را که خوانده بی نظیر است. مرحوم نکیسا زیاد به تهران مسافرت می کرد و در طول ایام سال، زمستان و تابستان و غیره برایش مطرح نبود. در تهران دوستان فراوانی داشت ولی با مرحوم امیری فیروزکوهی خیلی صمیمی بود و به منزل وی زیاد رفت و آمد داشت و همین مسئله هم موجب شد که وصلتی بین آنان صورت گیرد و برای پسر برادرشان از این خانواده عروس انتخاب کرد. مرحوم نکیسا مدتی هم با ارکستر درویش خان در انجمن اخوت کنسرت هایی بر پا کرد و یک ذکری هم به نام « مولودی نبی حق » است که با تار امیری فیروزکوهی و سه تار مرحوم حسن مشحون اجرا کرده که بنده نوارش را دارم. من در این پنجاه سال که با آواز و موسیقی سر و کار دارم اغلب خوانندگان طراز اول را که خدمتشان رسیدم نظیر: مرحوم طاهر زاده، جناب دماوندی و مرحوم امیرقاسمی و مرحوم ضیاءالذاکرین که افتخار شاگردی ایشان را نیز داشته ام و غلامعلی شهیر که ایشان هم در موسیقی بسیار زحمت کشیده اند و مرحوم بوذری که خیلی خوب بودند و ادیب خوانساری که ایشان هم صاحب سبک بودند و یادشان به خیر، ولی به نظر من هیچ کدام مرحله حسینعلی نکیسا را نیافتند. به همین دلیل هم لقب « نکیسا » موسیقی دان بزرگ ایران باستان را به وی دادند و حقیقتاً هم اسمی بود در خور شأن و مقام ایشان و ما در عصر اخیر کسی را از جمیع جهات خوانندگی و وارد به راز و رمز گوشه های موسیقی ایرانی نداشتیم و به حق نکیسای زمان خود بود. صفحاتی را هم که با کمانچه و ویولن ضبط کرده در دست افراد و خانواده هایی که به موسیقی علاقه دارند باید موجود باشد، منتها این مرد ناشناخته به جهان آمد و ناشناخته و بی سر و صدا هم از دنیا رخت بر بست، چون مردی بود مظلوم و محجوب و به کلی از ریا و تملق دور و به همین دلیل در کتاب « سرگذشت موسیقی ایران » که مرحوم روح الله خالقی جمع آوری کردند همه اش از قول و گفته های مرحوم نکیسا است چون آن ها را دیده بوده و با آن کار کرده بود و در تکیه دولت که تحت تعلیم قرار گرفته بودند دیده و می شناخته که از اوزان موسیقی قدیم خیلی با اطلاع بوده اند.

کمتر خواننده ای را می شناسم که آن قدر مسلط باشد به تمام رموز و آواز و ما اگر بخواهیم دوره ای حساب بکنیم، حسینعلی نکیسا دوره ی سوم آواز را می دانستند و من در این چند سال اخیر به ندرت دیدم که خواننده ای دوره ی سوم آواز را بداند و این هایی را که من دیدم اصلاً دوره ی اول و دوم و سوم را نمی شناختند. پس حسینعلی خان نکیسا یکی از استادان مسلم آواز این مملکت بوده و هست. فوت وی حدود ۱۳۵۵ اتفاق افتاده و هنگام فوت یکصد و دوازده سال از عمرش می گذشته که در این سن هم بسیار خوب می خواند و از عهده ی مایه های بالای آواز برمی آمدند.

آثار هنری استاد حسینعلی خان نکیسا تفرشی در سال ۱۳۰۶ خورشیدی