نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان،سروش مردم،فردوسی موسیقی ایران

• سیم گیر: قطعه ای ست کوچک و معمولا از فلز (برنج) که در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شوند.

• تعداد و جنس وترها: رباب دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو ، با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. جنس وترها به صورت سنتی از زه (روده تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است اما امروزه از وترهای گیتار که صدادهی بهتری دارند استفاده می شود. وترهای اول و دوم ، نایلون بدون روکش دارند ؛ وترهای سوم و چهارم فلزی روکش دارند و وترهای پنجم و ششم با ضخامت بیشتر، فلزی روکش دار هستند. گاهی از وتر هفتم نیز به عنوان واخوان استفاده می شود که سیم فلزی روکش دار است و در این صورت، هفت گوشی روی سرپنجه گذاشته می شوند. در مقام های مختلف موسیقی ملی ایران کوک وترهای پنجم و ششم متغیر است و تمام فواصل موسیقی ایرانی در میدان صدادهی رباب قابل اجرا هستند.

• وسعت: وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.

• کلید نت نویسی: برای رباب ، به منظور آسان تر خواندن نت ها ، با کلید سل خط دوم نت نویسی می شود ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از آن است بهتر است از کلید فا خط چهارم حامل استفاده شود.

• مضراب: قطعه کوچکیست به طول تقریبی ۴ و عرض یک سانتی متر از شاه پر پرندگان بزرگ و یا نایلون نرم. برای انگشت گذاری در رباب، به ترتیب انگشت سبابه، شماره یک، انگشت وسط، شماره دو، انگشت انگشتری، شماره سه و انگشت کوچک، شماره چهار نوشته می شود. از رباب بیشتر برای تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای ملی استفاده می شود.

• ویژگی های دیگر رباب: در رباب دو صدای همزمان و نیز سه صدای همزمان، اگر یک نت، دست باز باشد به صورت آکورد و یا خراش ( آرپژ ) قابل اجرا هستند. علایم مربوط به مضراب گذاری، انگشت گذاری، ریز و دیگر حالتها و حرکات مانند این علایم در تار هستند. به دلیل وجود وترهای ضخیم و صدای بم ساز و امتداد کم دامنه صوتی در رباب اجرای بعضی حالت ها معمول نیست، مانند استفاده از نت های کوچک تزیینی (تکیه)، کنده کاری، استاکتو و گلیساندو.

١٠) ساز تمبك:

• تمبك: تمبك از سازهای کوبه ای است و اصطلاحا به آن ضرب هم گفته می شود. این ساز از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه، در دو قسمت «تنه»، حجیم تر و « نفير »، باریک تر در اندازه های متفاوت ساخته می شود. طول تمبک از دهانه بزرگ تا دهانه کوچک معمولا ۴۴ سانتی متر است. هنگام نوازندگی، تمبک را افقی به صورتی که دهانه بزرگ تر رو به بیرون باشد روی ران پای چپ می گذارند و با دو دست بر پوست ضربه می زنند. اغلب اندازه تمبکی که در ارکستر به کار می رود بزرگتر و برای تک نوازی کوچک تر است.

• دهانه بزرگ: قطر دهانه بزرگ که روی آن پوست کشیده می شود، در تمبک ارکستر، از بیرون ۳۲ و از داخل ۲۷ و ضخامت جدار آن ۵/۲ سانتی متر است که پس از پخ زدن(نازک کردن) لبه چوب نزدیک به پوست، این ضخامت به ۲ میلی متر می رسد. در تمبک تک نوازی، قطر دهانه بزرگ از بیرون ۲۲ و از داخل ۱۸ سانتی متر است. دهانه بزرگ باید دایره کامل باشد تا صدا در تمام نقاط کناره یکسان باشد.

• تنه: تنه به قسمت حجیم تر تمبک گفته می شود که طول آن در تمبک ارکستر حدود ۲۸ و در تمبک تک نوازی ۱۸ سانتی متر و تا حدی محدب است و در عرض آن، شیار (عاج) هایی ایجاد می شوند که از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلو گیری می کنند. گاه هنگام نوازندگی با کشیدن ناخن یا حلقه انگشتر روی این شیارها صدای خاصی ایجاد می شود که مورد استفاده نوازندگان ماهر قرار می گیرد. این شیارها را وقتی می توان ایجاد کرد که روی تنه با خاتم کاری و یا تزیینات دیگری پوشیده نشده باشد.

• نفير: نفیر یا گلو به قسمت باریک تر تمبک، بین تنه و دهانه کوچک می گویند که طول آن از تنه تا دهانه کوچک حدود ۲۶ و قطر بیرونی آن حدود ۱۸ سانتی متر است. تراش نفیر از بیرون، استوانه ای شکل و از داخل، مخروطی (شیپوری) است و دهانه کوچک تر شیپور به تنه متصل است.

• دهانه کوچک: دهانه کوچک در ادامه نفیر قرار دارد که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاش پوست توسط ضربه های دو دست است و قطر آن در تمبک ارکستر ۲۲ و در تمبک تک نوازی ۱۸ سانتی متر است.

• نت نویسی: نت نویسی برای تمبک روی حامل سه خطی ست. به این ترتیب که ناحيه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی روی دوم و ناحيه کناره پوست روی خط علامت گذاری می شود. در نت نویسی تمبک گاه از حامل هایی با تعداد خطوط متفاوت نیز استفاده شده است.

• پوست: پوست تمبک تک نوازی به علت حجم کوچک تر آن، نازک تر انتخاب می شود و برای تمبک ارکستر از پوست ضخیم تر، کهنه و عمل آمده بز یا میش که در تمام نقاط قطر آن کاملا یکسان باشد استفاده می شود. پوست را با چسب یا سریش روی لبه بیرونی دهانه بزرگ می چسبانند.

• ویژگی های دیگر تمبک: تمبک در اندازه های متفاوتی ساخته می شود و به همین دلیل، طول و قطر و دیگر اندازه های آن کاملا مشخص و استاندارد نیست. معمول ترین آنها تمبک تک نوازی در حجم کوچک تر و تمبک گروه نوازی در حجم بزرگ تر است. تمبک در همراهی با سازهای دیگر تکنوازی و گروه نوازی سازهای کوبه ای قابلیت اجرا دارد. انواع تمبک، از جمله تمبک زورخانه در حجم بزرگ نیز معمول اند. نوشتار تئوری موسیقی در این ساز به خط بین المللی ست و علایم قراردادی فراوان و خاصی برای استفاده از انگشت ها و دست ها به کار گرفته می شوند که برای اطلاع از آنها می توان به کتاب های آموزش تمبک استاد حسین تهرانی با استاد محمد اسماعیلی مراجعه کرد. در تمبک به علت توانایی اجرایی اصوات مختلف در بم و زیر و حتی استفاده از چوب بدنه، انواع حروف زینت، ریز، تریل و گلیساندو را در کیفیت های متفاوت می توان اجرا کرد.

١١) سازهای دف – دايره – دايره زنگی:

• دف: دف از سازهای کوبه ای است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده میشود. کمانه یا بدنه این ساز دایره ای شکل و قطر دهانه آن حدود ۶۰ سانتی متر است. در طول جدار داخلي كمانه، در فواصل معین، حلقه هایی فلزی نصب شده اند و بر یک طرف دهانه پوست کشیده شده است. این ساز را هنگام نواختن به طور عمودی، کمی مایل به سمت چپ بدن با دو دست می گیرند و با انگشت های هر دو دست به سطح پوست ضربه می زنند. دف علاوه بر استفاده در آیین های خاص عرفانی، امروزه در همراهی با سازهای دیگر و گروه نوازی نیز بسیار به کار می رود. بیشتر وزن دف بر روی دست چپ قرار می گیرد و با فشردن انگشت شست دست راست بر روی کمانه سنگینی ساز را متعادل می سازند.

• کمانه: طوقه چوبی دور دف را کمانه می گویند و ضخامت آن از طرف دهانه پوست دار حدود ۲ تا ۳ میلی متر و از طرف دهانه باز حدود یک و نیم سانتی متر و عرض آن حدود ۶ سانتی متر است. کمانه به دو صورت ساخته می شود:

• الف) کمانه « یک گمه » از چوبی به ضخامت یک و نیم سانتی متر تهیه می شود. دو سر چوب را طوری به یکدیگر متصل می کنند که به شکل دایره در می آید و از نظر وزن نسبت به انواع دیگر سبک تر است.
• ب) كمانه « دوگمه » از دو چوب به ضخامت های حدود نیم و عرض ۶ سانتی متر که بر روی یکدیگر شده اند ساخته می شود. این نوع کمانه از نظر وزن سنگین تر از انواع دیگر و در مقابل فشار کشش پوست مقاوم تر است و تاب برنمی دارد.

• شستی: روی کمانه از طرف دهانه باز، فرورفتگی کوچکی ایجاد می کنند که محل استقرار انگشت شست دست چپ است و در ثابت نگه داشتن دف بر روی دست مؤثر است.

• پوست: برای دف از پوست کهنه گوسفند، بز یا آهو که ضخامت آن در تمام نقاط یکسان است استفاده می شود. انواع پوست های پلاستیکی هم اخیرا معمول شده اند که در مقابل رطوبت و حرارت مقاوم تر هستند و صدادهی آنها شفاف تر و قوی تر است و نوع غیرسنتی صدای دف را ارائه می دهند.

• حلقه ها: در جدار داخلی کمانه قلاب های کوچکی به فاصله یک سانتی متر از یکدیگر و فاصله ۳ سانتی متر از پوست نصب شده که به هر یک از آنها حلقه های فلزی در دسته های چهارتایی آویخته شده اند و با حرکت دادن دف در جهت های مختلف، حلقه ها به پوست می خورند یا با نوعی حرکت دیگر، خود حلقه ها به صدا درمی آیند.

ادامه دارد …