نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

٤) ساز سنتور:

• سنتور: سنتور، سازی ست به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و از سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مطلق است که در ساخت آن، چوب و فلز به کار می روند. این ساز را نشسته، در حالی که ضلع بزرگ تر آن به صورت افقی در مقابل نوازنده قرار دارد، با دو مضراب چوبی می نوازند. سنتور نیز مانند دیگر سازهای ملی و محلی در اندازه های مختلفی ساخته می شود. اجزای اصلی این ساز عبارت اند از جعبۀ صوتی، خرک، گوشی و سیم گیر. برای ساخت سنتور از چوب های محکم مانند گردو ، آزاد و فوفل استفاده می شود.

• جعبه صوتی: جعبۀ صوتی سنتور دو صفحه ذوزنقه شکل هستند که با کلاف های چهارگانه جانبی به یکدیگر متصل شده اند. معمولا اضلاع بزرگ تر این ساز حدود ۹۰ و ضلع کوچک تر آن ۳۶ سانتی متر و ارتفاع سطوح جانبی هر یک، ۶ و قاعده آن ۲۶ سانتی متر است.

• صفحه رو: این صفحه از مرغوب ترین قسمت چوب انتخاب می شود و دو گل مشبک در طرفین صفحه برای خروج صدا ایجاد می کنند و دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه برای عبور سیم ها می گذارند.

• پلها: داخل جعبۀ صوتی سنتور پل هایی استوانه ای شکل ( به قطر یک دایره معمولی ) بین صفحات زیر و رو، در محل هایی معین می چسبانند.
وظیفه پل ها این است که فشار صفحه رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند. پل ها ضمنا در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز مؤثرند. محل اتصال پل ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است. در ساخت بعضی سنتورها، به ویژه سنتورهایی که جعبۀ صوتی شان بزرگ تر است از پل های شانه ای نیز استفاده می شود.

• خرک: قطعه کوچک چوبی استوانه ای به ارتفاع تقریبی ۲ و قطر ۱/۵ سانتی متر است که از یک طرف، انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار می گیرد و از طرف دیگر دارای برش هایی در سطوح جانبی است.

روی خرک شیار کم عمقی برای مفتول روی خرک ایجاد می کنند. تعداد خرکهای سنتور ۱۸ عدد است که ۹ عدد طرف چپ و ۹ عدد طرف راست سنتور قرار می گیرند و از روی هر خرک یک گروه چهارتایی که همصدا کوک می شوند می گذرند.

بهتر است ارتفاع خرک های طرف راست ۲ میلی متر کوتاه تر از خرکهای طرف چپ گرفته شوند تا سیم های طرف چپ در اصطلاح سوار بر سیم های طرف راست باشند. اگر خرکهای طرف چپ در فاصله یک سوم طول سیم ها قرار بگیرند، در جلو ( پوزیسیون دوم) و پشت خرک ( پوزیسیون سوم ) فاصله اکتاو شنیده می شود و اگر خرکهای طرف راست در فاصله یک نهم طول سیم ها قرار بگیرند اکتاو چهارم وسعت سنتور شنیده می شود ( پوزیسیون چهارم ).

• مفتول روی خرک: روی شیار هر خرک مفتولی فلزی از نوع ساچمه به طول ۱/۵ سانتی متر و قطر ۲ میلی متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می شود و به این ترتیب صدای سیم ها شفاف تر به گوش می رسد.

• گوشیها: گوشیهای سنتور، ۷۲ میله از جنس فولاد یا فلزات ضدزنگ هستند که در ردیف های چهارتایی (جمعا ۱۸ ردیف) در داخل بدنه کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشی ها گاه به صورت مستطیل، گاه به صورت مربع و گاه چند بر است. طول گوشی ها گاه به صورت مخروط ( کونیک ) تراش می خورند. تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو می رود و اضافه سیم دور آن پیچیده می شود .

• کلید کوک: وسیله ای فلزی به صورت T است. قسمتی که در دست قرار می گیرد ممکن است از جنس چوب باشد و در انتهای قسمت دیگر، سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.

• شیطانک: دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعدة ذوزنقه اند که در طرفین راست و چپ صفحه روبی سنتور چسبانده شده اند و در سطح رویی آنها شیارهای افقی کم عمقی به فاصله یک میلی متر و به تعداد های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده اند. در طول این دو شیطانک نیز شیاری وجود دارد که مفتولی فلزی، با همان طول ، در آن جای گرفته است. قطر مفتول روی شیطانک یک تا یک و نیم میلی متر است.

• سیم گیر: ۷۲ مفتول فلزی کوچک ( ساچمه ) در ردیف های چهارتایی به طول ۲/۵ سانتی متر و قطر ۱/۵ میلی متر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار دارند . نیمی از طول هر سیم گیر، داخل چوب کلاف و نیم دیگر آزاد جدا اگانه به هر یکی از آنها می افتد.

• تعداد و جنس سیم ها: سنتور ۷۲ دارد که ۳۶ سیم ۳۶ سیم آن در گروه های چهارتایی روی ٩ خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و گروه های چهارتایی روی ۹ خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید و فلز فنری هستند و قطر آنها در هر دو طرف ۴۰ / ه است.

• وسعت: وسعت معمول صدای سنتور یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر می شود.

• کوک سیم ها: سنتور دارای ۲۷ صدا در سه پوزیسیون است که با توجه به نیاز نوازنده کوک های مختلفی خواهد داشت.

• کلید نت نویسی: نت نویسی سنتور با کلید سل خط دوم حامل است.

ادامه دارد …