نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هشتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

همانطور که در ساختار ارکستر سمفونیک گفته شد، این ارکستر شامل بخش های زیر است:

سازهای زهی آرشه ای، سازهای بادی (چوبی بادی، برنجی بادی) و سازهای ضربی (کوبه ای). تا اینجا به تفصیل راجع به تمامی این بخش ها صحبت کردیم بجز سازهای ضربی (کوبه ای) که در این قسمت به توضیح آن می پردازیم.

سازهای ضربی ارکستر سمفونیک:

سازهای ضربی موجود در دنیا آن قدر وسیع هستند که صحبت درباره آنها به طور کامل میسر نیست. در اینجا موضوع بحث، سازهایی هستند که استفاده از آنها در ارکستر سمفونیک رایج است. استفاده از سازهای ضربی (به طور محدود) از حدود قرن هفده و هجده در پارتیتورهای اپرایی دیده می شود. منشأ این سازها از موسیقی نظامی ترکی است و انواع شان عبارت اند از: طبل کوچک، سنج، گانگ های کوچک، قاشقک و دایره زنگی که مختص منطقه مدیترانه بودند. تیمپانی در زمان هانری هشتم متداول شد و هانری پرسل اولین آهنگسازی بود که از طبل های نظامی برای منظورهای ارکستری استفاده کرد. این طبل ها که از کشور آلمان برای استفاده های نظامی وارد شده بودند اساس تیمپانی امروزی شدند. مثلث، سازهای ضربی ترکی به تدریج از اپرا و کلیسا به سالن های کنسرت راه یافتند.

موتسارت، هایدن و بتهوون برای القای روحیه رزمی در آثار خود از این سازها استفاده کرده اند. با ظهور آهنگسازان ملی در کشورهایی که سعی داشتند از فرهنگ موسیقی بومی خود در آثارشان استفاده کنند سازهای بومی، مانند قاشقک، تمبورین، سنج و … در بخش ضربی ارکستر راه یافتند. سازهایی مانند گلوکن اشپیل و زیلوفون نیز در اواخر قرن نوزدهم وارد ارکستر سمفونیک شدند. استفاده از سازهای ضربی در ارکستر، در قرن بیستم به اوج خود رسید، به خصوص، در آثار آهنگسازانی مانند ادگار وارز در قطعه یونیزاسیون.

آثار نوشته شده برای گروه های ضربی از دهه دوم قرن بیستم همه گیر شدند. این موضوع باعث شد تا به سازهای بومی مناطق دیگر، مانند آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا توسط آهنگسازان غربی توجه زیادی شود. آهنگسازانی مانند لوهریسن، هنری برانت و جورج کرامب از این سازهای بومی در آثار خود بهره جستند.

برای نواختن سازهای ضربی از این وسایل استفاده می شود:

۱ـ مضراب، برای سازهایی مانند گلوکن اشپیل ، زیلوفون و …

۲ -کوبه، برای سازهایی مانند گانگ و تام تام

۳ـ چوب دستی، برای تمام طبل ها

دسته بندی سازهای ضربی: برای دسته بندی این سازها روش های مختلفی وجود دارند. به طور معمول، آنها را به دو بخش کلی زیر تقسیم میکنند: سازهای کوبه ای با کوک معین، سازهای کوبه ای بدون کوک معین.

در دسته بندی دیگری در اوایل قرن بیستم «اریش فون هورن بوستل» سازها را به صورت زیر رده بندی کرده است:

ـ ایدیوفون (idiophone) (خود صدا)

ـ ممبرانوفون (membranophone) (پوست صدا)

ـ کوردوفون (chordophone) (زه صدا)

ـ آیروفون (aerophone) (هوا صدا)

ایدیوفون ها (خود صداها): تولید صدا در این سازها به این صورت است که تمام بدنه ساز به ارتعاش در می آید. سازهایی مانند مثلث، سنج و وودبلاک که از قسمت های مرتعش شونده مرتبط به هم تشکیل شده اند و یک ساز را به وجود می آورند، از این دسته اند. تکنیک های مختلفی مانند ضربه زدن، تکان دادن و مالش دادن، در ایدیوفون ها برای تولید صدا به کار گرفته می شوند.

اعضای خانواده سازهای ضربی ارکستر سمفونیک:

١) زیلوفون: این ساز از خانواده ایدیوفون (خود صدا) زیرگروه، ضربی ها است. در سازهای ضربی، زیلوفون اولین ساز مضرابی بود که جایگاهی دایمی در ارکستر پیدا کرد. این ساز از تعدادی تیغه های چوبی با طول های مختلف که مانند ردیف کلاویه های پیانو چیده شده اند تشکیل می شود. تا سال های اخیر در زیر تیغه های این ساز جعبه رزنانس وجود نداشت ولی امروزه در بسیاری از مدل های ساخته شده زیلوفون این جعبه وجود دارد و به صدای خشک و سردی که از تیغه های چوبی تولید می شود طنین و حجم می دهد. نت هایی که از این ساز تولید می شوند صدایی تیز و درخشان دارند اما دوام این صداها زیاد نیست. موفق ترین قطعاتی که با زیلوفون نواخته می شوند از نت های تنها و سریع تشکیل شده اند که در ارکستر حالت درخشانی ایجاد می کنند و همزمان ممکن است سازهای دیگری نیز آنها را اجرا نمایند. این تأثیرات در ارکستر شبیه به پیتزیکاتوهای تیز در سازهای زهی هستند. تریل ها، آرپژها و گلیساندوها در این ساز بسیار تأثیرگذارند. نت نویسی این ساز، روی یک خط و با کلید سل است و صدادهی آن یک اکتاو بالاتر از نت نویسی آن است.

نواختن زیلوفن: برای نواختن زیلوفون معمولاً نوازنده از دو مضراب، هر کدام در یک دست استفاده می کند. مضراب هایی که از چوب آبنوس، پلاستیک یا کائوچوهای سخت و یا چوب های سخت ساخته شده اند، در نواختن قطعات پرحجم استفاده می شوند اما مضراب های کائوچویی سخت برای نواختن در مناطق بالا تأثیر گذار نیستند. برای نواختن قطعاتی که به حجم صدای کمی نیاز دارند، از مضراب هایی استفاده می کنند که جنس سر آنها از الیاف نخی است. مناطق بالای این ساز صدایی بسیار نافذ و درخشان دارند. باید توجه داشت که استفاده از مضراب های مناسب تأثیرات بسیار ویژه ای در ارکستر ایجاد می کند. آهنگسازان باید نوع مضراب ها را با واژه های medium و hard یا soft در پارتیتو برای همه سازهای مضرابی مشخص کنند اما انتخاب نوع مضراب به اختیار نوازنده واگذار می شود.

برخی آهنگسازانی که در آثار خود از زیلوفون استفاده کرده اند، عبارت اند از: راول (Ma Mere L’Oye : (Ravel، سن سانس

(Danse Macabre : (Saint Saens، مالر (Mahler): سمفونی شماره ۶ و توماس پیتفیلد (Thomas Pitfield): سوناتا برای زیلوفون.

۲) ماریمبا: این ساز از خانواده ایدیوفون (خود صدا) زیر گروه ضربی هاست.

ماریمبا یا ماریمبافون بسیار شبیه به زیلوفون و از همین خانواده است. آهنگسازان از سال ۱۹۵۰ به طور گسترده نوشتن آثاری را برای ماریمبا آغاز کردند و این ساز اکنون در ارکسترهای معاصر جای خود را یافته است. تیغه های ماریمبا از چوب رز هستند و مانند زیلوفون با نظم کلاویه های پیانو چیده شده اند. ضخامت تیغه های ماریمبا از زیلوفون کمتر است اما طول و پهنایشان بیشتر است. وجود جعبه های رزنانس در زیر تیغه ها بخشی از ساختار ثابت ماریمبا است. تکنیک های نوازندگی این ساز شبیه به زیلوفون است اما صدای عمیق و گرم آن، نوع متفاوتی از موسیقی را برای این خانواده ایجاد کرده است. اندازه و محدوده صوتی ماریمبا معمولاً یکسان است، اگر چه محدوده بعضی انواع آن تا A2 یا F3 گسترش یافته است. صدادهی این ساز درست مانند نت نویسی آن است. محدوده صوتی ماریمبا مانند زیلوفون چهار اکتاو است اما یک اکتاو پایین تر از زیلوفون صدا می دهد. نت نویسی این ساز می تواند روی یک خط یا دو خط، در کلید سل و یا فا باشد. محدوده پایین ماریمبا صدایی بسیار منحصر به فرد و زیبا دارد و در مناطق بالاتر صدای آن شبیه به صدای زیلوفون است. بهترین جنس سر مضراب ها برای این ساز آنهایی هستند که از الیاف نخی و یا کائوچوی نرم ساخته شده اند. بیشتر نوازندگان ماریمبا از دو مضراب در هر دست استفاده می کنند.

ادامه ی سازهای ضربی ارکستر سمفونیک را در ماه آینده به تفصیل خواهیم گفت. 

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.