نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هشتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

ادامه اعضای خانواده سازهای بادی- چوبی (هواصداها):

در قسمت گذشته ۶ مورد از اعضای خانواده سازهای بادی- چوبی را به تفصیل بیان کردیم در ادامه به توضیح در مورد دیگر اعضای این خانواده می پردازیم:

٧) ساکسوفون: نکات زیر در مورد این ساز قابل بررسی است:

۱ـ صدای این ساز به خانواده کلارینت نزدیک تر است تا به بقیه سازهای خانواده بادی چوبی و ضمناً می تواند پلی بین سازهای بادی چوبی و بادی برنجی باشد.
۲ـ این ساز به وسیله دهنی و یک زبانه نواخته می شود که خیلی به کلارینت شباهت دارد و از جهت انگشت گذاری مانند فلوت و أبوا است. ساکسوفون، به عنوان عضو ثابت ارکستر سمفونیک پذیرفته نشده است اگرچه بسیاری از آهنگسازان قرن نوزده و بیست از این ساز، به خصوص در بخش های سولو استفاده کرده اند. ساکسوفون ها صدای کاملاً متمایز و برجسته ای دارند و معمولاً صدای آنها از سازهای دیگر ارکستر سمفونیک قوی تر است و احتمالاً این عامل یکی از دلایل عدم استفاده از این ساز به صورت گسترده در ارکستر سمفونیک است. دلیل دیگر شاید ابتدایی بودن صدا و روش تولید این ساز در اوایل ساخت آن بوده است. البته این شرایط به طور قابل ملاحظه ای تغییر کرده است و از سال ۱۹۲۰ نوازندگان حرفه ای این ساز با کنترل تمام محدوده های صوتی ساکسوفون ها، آهنگسازان را متقاعد کرده اند که از این خانواده در آثارشان استفاده کنند.

٨) ترومپت: این ساز از خانواده بادی ها (آیروفون aerophone) زیر گروه بادی های برنجی است.

چگونگی ارتعاش هوا: هوا توسط لب های نوازنده مرتعش می شود. ترومپت، سازی است قدیمی که نوع فلزی آن را می توان در سالهای ۵۷۰ قبل از میلاد نزد سپاهیان روم جست و جو کرد. این ساز سالیان متمادی در اندازه و کوک های مختلف بدون کلید، به شرح زیر مورد استفاده قرار می گرفته است:
ترومپت « سی بمل » (B) یک پرده پایین تر شنیده می شد.
ترومپت «سی بکار» (B) نیم پرده پایین تر شنیده می شد.
ترومپت «ر بمل» (D) نیم پرده بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «ر» (D) یک پرده بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «می بمل» (E) یک سوم کوچک بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «می» (E) یک سوم بزرگ بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «فا» (F) یک چهارم درست بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «سل بمل» (G) یک پنجم بالاتر شنیده می شد.
ترومپت «سل» (G) یک پنجم درست بالاتر شنیده می شد. سری هارمونیک ترومپت های فوق به دلیل طول زیاد لوله (دو برابر ترومپت های فعلی) به شرح زیر است:
نت های سیاه یا توپر، خارج از صداهای نوشته شده اند (۷ و ۱۱ و ۱۳ و ۱۴). با توجه به اینکه شانزده هارمونیک فوق جزء صداهای این ساز هستند همه ترومپت های اشاره شده در بالا نمی توانستند تمام شانزده هارمونیک را اجرا کنند. به دلیل فقدان تکنیک پیشرفته در این ساز، برخی آهنگسازان کلاسیک رغبت زیادی به استفاده از این ساز نداشتند. اولین پیشرفت رضایتبخش در سال ۱۸۱۰ با اضافه کردن کلید روی سازهای برنجی، از جمله ترومپت، توسط هلیدی (Halliday) حاصل شد و این اختراع به نام او ثبت گردید. در حدود سال ۱۸۲۰ چندین لوله اضافه برای ترومپت و سازهای برنجی دیگر ساخته شدند که با قرار دادن هر کدام از آن ها، صدای هارمونیک ها نیز تغییر کرد. بالاخره در سال ۱۸۳۹ نوع دیگری از این ساز، در اندازه و صدادهی های مختلف توسط آدولف ساکس (Adolph Sax) ساخته شد و او کلیدهای چهارم و حتی پنجم را نیز به بعضی از این سازها اضافه کرد که به نام «ساکسهورن» معرفی شد. در حال حاضر پرمصرف ترین ترومپتی که در ارکستر سمفونیک استفاده می شود، ترومپت «سی مبل»
(B) بم است که از لحاظ صدا، بر دیگر انواع این ساز برتری دارد.

٩) ترومبون: این ساز از خانواده بادی ها (آیروفون aerophone) زیر گروه بادی های برنجی است.

چگونگی ارتعاش هوا: هوا توسط لب های نوازنده مرتعش می شود. در این خانواده با دو نوع ترومبون مواجه هستیم که از لحاظ شکل ظاهری کاملا متفاوت اند:

الف) ترومبون هایی که اندازه و صدادهی مختلف دارند (پیکولو، سوپرانو، آلتو، تنور و باس) و مجهز به کلید، پیستون و یا والو هستند و در حال حاضر در ارکستر سمفونیک مورد استفاده قرار نمی گیرند.
ب) ترومبون های دارای کولیس یا کشویی (وسیله ای که اجرای گلیساندوها را برای این ساز فراهم می کند) که در حال حاضر بیشترین استفاده را در ارکستر سمفونیک دارند. در این خانواده سه نوع ترومبون داریم: آلتو، تنور و باس. که هر کدام دارای هفت پوزیسیون هستند. حضور ترومبون آلتو، به دلیل داشتن صدای زیر و ناهماهنگی با ترومبون تنور و باس، در ارکستر سمفونیک کمرنگ شده است. همان طور که والتر پیستون (Walter Piston) در کتاب ارکستراسیون نوشته است ترومبون سولوهای آلتو عموماً می توانند با یک ترومپت جایگزین شوند. تمام امکانات ترومبون آلتو مانند باس ترومبون است، با این تفاوت که ترومبون آلتو یک اکتاو بالاتر است.
ترومبون تنور: این ترومبون در کارخانه سازنده، به عنوان ترومبون B شناخته می شود زیرا پوزیسیون بسته آن B را اجرا می کند.

١٠) توبا: این ساز از خانواده بادی ها (آیروفون aerophone) زیر گروه بادی های برنجی است.

چگونگی ارتعاش هوا: هوا توسط لب های نوازنده مرتعش می شود. این ساز کلیددار از خانواده ساکس هورن ها (saxhorns) در اندازه و صدادهی های مختلف و دارای حجم صدایی پر و با قدرت است. در حال حاضر باس توبا و کنترباس توبا بیشترین مورد استفاده را دارند. مالر (Mahler) در همه کارهای برنجی خود از این دو نوع ساز و در «سمفونی هفتم» از نوعی باس کوچک استفاده کرده است که یک نهم (بزرگ) پایین تر از نت های نوشته شده، شنیده می شود. وقتی در ارکستراسیون، «توبا» قید می شود، منظور همان «باس توبا» است. باس توبا اغلب همراه با ترومبون باس برای سنگین کردن خط باس ارکستر، یک پارت را اجرا می کنند.
به طور کلی ساکس هورن باس هایی که تاکنون مورد استفاده قرار گرفته اند، عبارت اند از:

۱ـ باس توبا در « فا » که وزن نسبتاً کمی دارد و مدت ها به عنوان باس ارکستر مورد استفاده قرار می گرفت.
۲ـ باس توبا در « می بمل » که اندکی بزرگ تر است و کمتر مورد استفاده قرار می گرفت.
۳ـ باس توبا در « دو » که پس از ورود به ارکستر سمفونیک ، جانشین دو ساز قبلی شد.
۴ـ باس توبای بزرگ دوبل «سی بمل» که پایین ترین توبای استفاده شده در باندهای نظامی، و از نظر حجم و شکل ظاهری بزرگ تر از سایر انواع توبا است و به بمباردون (Bombardon) نیز معروف است.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….