نویسنده و گردآورنده: شهرام خبیر

صورت هایی مانند «توانا» و «خواهم نبشت»، که ساختار فارسی دارند، دلالت بر این دارد که این دیباچه را در زمانی متأخر، احتمالاً سده ششم هجری، که در فصل آخر نیز بدان اشاره شده، بر کتاب افزوده اند. پس از این دیباچه، مقدمه کوتاهی در پنج سطر درباره مطالب کلی کتاب آمده است. مفصل ترین فصل کتاب ،فصل اول است که در آن درباره چگونگی اورمزد و اهریمن، جای و صفات هر یک از آن دو ، جدالشان با یکدیگر، آفریدگان هر یک و خلقت آفریدگان به صورت «مینو»(آن جهانی ، نادیدنی و ناملموس) و «گیتی» (این جهانی، دیدنی و ملموس) سخن رفته است. فصلهای دیگر درباره آفرینش روشنان (خورشید و ماه و ستارگان) (فصل ۲)، حمله اهریمن به آفریدگان اورمزد در آغاز آفرینش و مبارزه هر یک از آنها با او (فصلهای ۴، ۵ و ۶)، درباره انواع آفریدگان فصل (۷)، زمین ها فصل (۸)، کوه ها فصل (۹) ،دریاها فصل (۱۰)، رودها فصل (۱۱) ،دریاچه ها فصل (۱۲)، چارپایان سودمند فصل (۱۳) ،مردمان (۱۴)، تولد موجودات (۱۵)، گیاهان (۱۶) ، سروران هر یک از آفریدگان جهان (۱۷)، آتش (۱۸)، خواب (۱۹)، صداها (۲۰)، باد و باران (۲۱)، جانوران زیان رسان (۲۲)، انواع گرگ ها (۲۳)، آفریدگان گوناگون و هدف از آفرینش آنها (۲۴)، سال دینی (۲۵)، پل چینود  (۲۶)، بدکرداریهای اهریمن و دیوان (۲۷)، مقایسه اندامهای آدمی با آفرینش جهان (۲۸)، سروران اقلیم های هفتگانه (۲۹)، پل چینود و روان مردگان (۳۰)، شهرهای مشهور ایران شهر که اقامتگاه کیان بوده اند و آفتهایی که در آنها وجود دارد (۳۱) ،اقامتگاه هایی که کیانیان ساخته اند (۳۲)، درباره گزندهایی که در هر هزاره به ایران شهر رسیده است (۳۳)، رستاخیز و تن پسین  (۳۴)، تخمه و پیوند ( = نسب) کیانیان و دودمان موبدان (۳۵) و سال شمار تازیان که در آن تعداد سال های زندگی تعدادی  شاهان تا آخر ساسانی ذکر گردیده است (۳۶).

مهم ترین منبع بندهشن احتمالاً دام داد نسک بوده است، که بنا به خلاصه ای که  از آن در کتاب هشتم دینکرد آمده، درباره آفرینش بوده است. اما در این کتاب از این منبع نام برده نشده است. مدوّن  ان احتمالاً از چهرداد نَسک، که خلاصه آن نیز در کتاب هشتم دینکرد آمده ،استفاده کرده است. فصل ۳۱ بر اساس زند فصل اول وندیداد است. در این فصل نامهای جغرافیایی اوستایی و معادل آنها ذکر شده و گاه به درست یا نادرست با شهرهای جدید انطباق داده شده است. مثلاً کلمه سغد، که در زند وندیداد، به صورت سولیگ آمده، در اینجا سوریگ خوانده شده و با بغداد انطباق داده شده است. فصل ۹ درباره کوه ها از یشت ۱۹ گرفته شده است و فصل ۱۱ (ب) نیز از زندیسن ۳۸، بندهای ۳ تا ۵ مقتبس است. اشاره به خدای نامه دلالت بر این دارد که تدوین کننده از اصل پهلوی این کتاب استفاده کرده است.

نثر بندهشن نسبتاً ساده است. جملات کوتاه و روشن و بی تعقید نوشته شده است. از آنجا که اساس بندهشن ترجمه ها و تفسیرهای اوستا بوده، جای جای تأثیر سبک این آثار را در کتاب مییابیم .از جمله این که غالباً پس از ذکر مطلبی با آوردن کلمه «کو»،« این که» یعنی این که و مانند آن، توضیحی ذکر میگردد. کتاب از خصوصیات سبک ادبیات شفاهی مانند: نقل گفته ها ،غالباً بدون ذکر نام مؤلف و نیز تکرار مطالب در جاهای گوناگون، برخوردار است. این کتاب از جهت در برداشتن مطالب گوناگون اساطیری از اهم کتابهای پهلوی به شمار میرود و اکثر مطالب آن در آثار دیگر پهلوی نیامده یا به اختصار و اشاره ذکر شده است.

از بندهشن دو تحریر در دست است: یکی تحریر مختصر، که معروف به بندهشن هندی است، زیرا نسخه های موجود آن در هندوستان استنساخ شده است، و دیگری بندهشن بزرگ یا ایرانی ، زیرا نسخه های موجود آن در ایران استنساخ شده است. تحریر مختصر از روی تحریر بزرگ فراهم آمده است. تفاوت های دو تحریر گاهی در تغییر واژه ای به واژه مترادف آن یا -هزوارشی- به صورت پهلوی آن یا جمله ای به جمله دیگر است. ولی اصولاً در بندهشن مختصر مطالب کمتری آمده است و بعضی از فصول تماماً حذف شده است. با این همه، برای دریافت مطلب لازم است به هر دو تحریر مراجعه کرد، زیرا گاه مکمل یکدیگرند.

از بندهشن هندی یا تحریر مختصر بندهشن ،سه نسخه اصلی در دست است و نسخه های موجود دیگر همه از روی این نسخه ها استنساخ شده اند: K20b ، K20a (کتابخانه دانشگاه کپنهاگ) و M51 )کتابخانه دولتی مونیخ). از بندهشن بزرگ سه نسخه در دست است: نسخه TDI (متعلق به -تهمورس دینشاه انگلساریا- که آن را – گوپد شاه – در حدود ۹۰۰ یزدگردی) برابر با ۱۵۳۰ یا ۱۵۵۰ م) در کرمان کتابت کرده است، ونیز نسخه DH و نسخه2 TD. علاوه بر دو تحریر نام برده، تحریری به پازند نیز وجود دارد که از آن چند نسخه در دست است. همه این نسخه ها از روی نسخه M51 تحریر بندهشن هندی برگردانیده شده اند .هم بندهشن هندی و هم بندهشن ایرانی به فارسی ترجمه شده است.

گزیده های زاد سپرم

این کتاب را -زاد سپرم، پسر- گشن جم، تألیف کرده، که در قرن سوم هجری (قرن نهم و دهم میلادی) میزیسته است؛ زیرا نامه سومی که برادرش منوچهر به وی نوشته مورخ ۲۵۰ یزدگردی (برابر با ۸۸۱م) است. وی از خاندانی روحانی بوده و پدرش- گشن جم شاپوران ( = پسر شاپور) با لقب پیشوای بهدینان یاد شده است. احتمال دارد که وی یکی از صاحب نظرانی بوده که آراءشان در مسائل حقوقی نقل گردیده است. زاد سپرم در آغاز گزیده ها، با عنوان هیربد نیمروز و در نامه های منوچهر با عنوان هیربد یاد شده است. وی در بندهشن، از هم عصران تدوین کننده این کتاب ذکر شده است.

ادامه دارد…