نویسنده و گردآورنده: شهرام خبیر

کتاب نهم دینکرد شرح و تفسیر سه نسک از بیست و یک نسک اوستاست:

سودگر( یا سوتکر) نسک، ورشت مانسر نسک  و بغ نسک. این سه نسک از نسک های گاهانیگ به شمار رفته اند، اما این نام دلالت بر آن ندارد که مطالب آنها منحصراً ترجمه با تفسیر گاهان باشد، بلکه در تقسیم بندی اوستای ساسانی این سه نسک در این بخش قرار گرفته اند. عنوان سه فصل (=فرگرد) نخست از سودگر و بغ نسک به ترتیب: یتا أهو ویریو، اشم وهو،و ینگهه ها تام، نام سه دعای مهم زردشتی است، اما عنوان نخستین فرگرد ورشت مانسر نسک- آیسر پایتیش- است و سپس نام سه دعای مذکور می آید. عنوان آخرین فصل هر یک از این نسک ها ایرمن است. عنوان های فصول دیگر از نخستین( و دومین و سومین) واژه گاهان (= گاتاها) گرفته شده است. سودگر نسک، که خلاصه مطالب آن در چندین سطر در کتاب هشتم دینکرد آمده ،در این کتاب دارای ۲۲ فرگرد ( =فصل) است. فصلهای ۱ تا ۱۳ شامل مطالب گوناگونی است که بیشتر جنبه اندرز (دینی و عملی) و دستور عملهای دینی دارند. از فصل ۱۴ به بعد بیشتر مطالب گوناگون اساطیری مانند داستان گرشاسب و آتش، هفت فرمانروای بی مرگ، جمشید، ضحاک، فریدون، کاووس،  وکیخسرو آمده است که شبیه به مطالب مذکور در یشت هاست.

اغلب این داستان ها به اختصار و ناقص بیان شده است، احتمالاً از این جهت که موضوع آنها برای خواننده روشن بوده است. بعضی از آنها را در جای دیگری در کتابهای پهلوی نمی یابیم و بعضی از آنها با تفصیل بیشتری در شاهنامه فردوسی آمده است مانند داستان رفتن کاووس به آسمان. ورشت مانسر نسک که خلاصه آن نیز در کتاب هشتم در چند سطر آمده است ، در اینجا دارای ۲۳ فرگرد است و با فصلی درباره زندگی زردشت، به گونه ای فشرده آغاز میشود. تفصیل مطالب آن در کتاب هفتم دینکرد آمده است. علاوه بر این، در این نسک در فرگرد پنجم و نیز در جاهای دیگر مکرراً از زردشت سخن رفته و بعضی از جملات اورمزد خطاب به وی نقل شده یا از خانواده او مانند :هوو (همسر او) و پوروچیست (دختر او) و شاگردان و پیروان او مانند: فرشوشتر و جاماسپ سخن رفته است. از این رو، میتوان تصور کرد که در اصل اوستایی و زند پهلوی این نسک نیز مطالب مفصلی درباره این پیامبر و زندگی او وجود داشته است. رد عقیده زروانیان در مورد این که اورمزد و اهریمن در شکم یک مادر بوده اند، اشاره به – مانی – بخشی از داستان گیومرث و کشته شدن او و اشاره به این که پیش از زردشت دین به جمشید و فریدون و کی آرش و گرشاسب هم الهام شده بود و آنان آن را نپذیرفته بودند، از مطالب جالب توجه این نسک اند. آخرین فرگرد (۲۳) این نسک  ترجمه ای واژه به واژه ،از یک متن اوستایی است که اتفاقاً اصل آن در میان قطعات پراکنده اوستا برجای مانده است. این ترجمه همان خصوصیات زند را، که پیش از این یاد کردیم، دارا ست. بغ نسک نیز دارای ۲۲ نسک است و خلاصه آن در کتاب هشتم دینکرد آمده است. مطالب بغ نسک بیشتر تفکرات و توضیحاتی درباره مسائل اعتقادی دین زردشتی است و در موارد بسیاری شباهت هایی با زند یسن ها دارد.

پس از این سه نسک، فصلی با عنوان گزیده ای از «همه یشت» آمده است که احتمالاً برگرفته از نسک بیست و یکم است. مطالب با ترجمه گاهان و یسن های هفت فصل شباهت دارد.

از دینکرد ، چهار نسخه قدیمی در دست است. کاملترین نسخه، نسخه بمبئی است که اکنون در مؤسسه کاما (Cama) در بمبئی نگاهداری میشود (نسخه B). این نسخه در سال ۱۰۰۹ یزدگردی (برابر با ۱۶۵۹ م ) به قلم- ماه ونداد ترک آبادی – کتابت شده است. سلسله نسب این نسخه ، به نسخه ای می رسد که در سال ۳۶۹ یزدگردی برابر با۱۰۲۰ میلادی در بغداد به دست- ماه ونداد نرماهان- کتابت شده بود. نسخه دیگر K430 است که نسخه ای ناقص است و کتاب ششم دینکرد و فصل های ۱۵۸ و ۲۸۵ کتاب سوم دینکرد را در بردارد  و نسب آن به همان نسخه ای می رسد که اصل نسخه B بوده است. نسخه سوم (K43b) دو فصل آخر (۴۱۹) و (۴۲۰) کتاب سوم، همه کتاب پنجم و بخش بزرگی از کتاب نهم را در بر دارد. نسخه چهارم در مجموعه دستور هوشنگ (DH) قرار دارد و مشتمل بر چند سطر آخر فصل ۴۱۷ و تمام فصل ۴۱۹ و ۴۲۰ کتاب سوم، همه کتاب پنجم وبخش بزرگی از کتاب مهم( آغاز تا اواخر فصل ۶۰) است.

بندهشن

نام اصلی آن، که در آغاز کتاب نیز آمده، احتمالاً – زند آگاهی- به معنی «اطلاعات مبتنی بر زند» بوده است، و این نام خود می رساند که اساس کار مؤلف ترجمه ها و تفسیرهای اوستا بوده است. بندهشن  به معنی آفرینش آغازین یا بنیادین است، و شهرت کتاب به این نام ، که در دیباچه کتاب نیز ذکر شده، از آن جهت بوده است که مهمترین فصول آن مربوط به آفرینش است.

بندهشن مانند اغلب کتاب های پهلوی مجموعه ای است از مطالب گوناگون که از منابع مختلف گردآوری و با هم تلفیق شده است.

بنابراین، نمی توان نویسنده واحدی را برای آن ذکر کرد. شاید گردآوری و تألیف کتاب در اواخر دوره ساسانی انجام گرفته باشد، اما مدون نهایی آن احتمالاً -فرنبغ – نامی بوده است که نام خود را در فصل مربوط به نسب نامه موبدان (۳۵ الف) همراه با هم عصران خویش- زادسپرم پسر گشن جم- مؤلف – گزیده های زاد سپرم- و -آذرباد ایمیدان-، مدون دینکرد، ذکر میکند که در قرن سوم هجری (نهم میلادی ) میزیسته اند. پس از وی نیز به احتمال بسیار مطالبی به کتاب افزوده شده است. حتی سال ۵۲۷ پارسی (برابر با ۱۱۵۸ میلادی) نیز در پایان فصل آخر (٣۶) کتاب ذکر شده است.

بندهشن دارای ۳۶ فصل است و مطالب آن در مقدمه کتاب به سه دسته اصلی تقسیم شده است: ۱- آفرینش اورمزد و دشمنی اهریمن،

۲- چگونگی آفریدگان ، ۳- کیانیان (نسب آنان و اتفاقات زمان آنان و اقامتگاه هایشان). کتاب دیباچه ای دارد که مسلماً افزوده بعدی است. دیباچه نویس از خود نام نمی برد، اما می نویسد که بر آن است  که کتاب را به دستوری- اَنوشگ روان (= انوشروان) اسفندیار (پسر) ماه ونداد (پسر) رستم (پسر) شهریار – نویسنده بندهشن بنویسد. از این مقدمه پیداست که کاتبی این مقدمه را نوشته است و احتمالاً منظور از – انوشگ روان (انوشروان)- نویسنده بندهشن، کاتب دیگری بوده که قبلاً کتاب را استنساخ کرده بوده است.

صورت هایی مانند «توانا» و «خواهم نبشت»، که ساختار فارسی دارند، دلالت بر این دارد که این دیباچه را در زمانی متأخر، احتمالاً سده ششم هجری، که در فصل آخر نیز بدان اشاره شده، بر کتاب افزوده اند. پس از این دیباچه، مقدمه کوتاهی در پنج سطر درباره مطالب کلی کتاب آمده است. مفصل ترین فصل کتاب ،فصل اول است که در آن درباره چگونگی اورمزد و اهریمن، جای و صفات هر یک از آن دو ، جدالشان با یکدیگر، آفریدگان هر یک و خلقت آفریدگان به صورت «مینو» (آن جهانی، نادیدنی و ناملموس) و «گیتی» (این جهانی، دیدنی و ملموس) سخن رفته است. فصلهای دیگر درباره آفرینش روشنان (خورشید و ماه و ستارگان) (فصل ۲)، حمله اهریمن به آفریدگان اورمزد در آغاز آفرینش و مبارزه هر یک از آنها با او (فصلهای ۴، ۵ و ۶)، درباره انواع آفریدگان فصل (۷)، زمین ها فصل (۸)، کوه ها فصل (۹) ،دریاها فصل (۱۰)، رودها فصل (۱۱) ،دریاچه ها فصل (۱۲)، چارپایان سودمند فصل (۱۳) ،مردمان (۱۴)، تولد موجودات (۱۵)، گیاهان (۱۶) ، سروران هر یک از آفریدگان جهان (۱۷)، آتش (۱۸)، خواب (۱۹)، صداها (۲۰)، باد و باران (۲۱) ،جانوران زیان رسان (۲۲)، انواع گرگ ها (۲۳)، آفریدگان گوناگون و هدف از آفرینش آنها (۲۴) ،سال دینی (۲۵)، پل چینود  (۲۶) ،بدکرداریهای اهریمن و دیوان (۲۷) ،مقایسه اندامهای آدمی با آفرینش جهان (۲۸)، سروران اقلیم های هفتگانه (۲۹)، پل چینود و روان مردگان (۳۰)، شهرهای مشهور ایران شهر که اقامتگاه کیان بوده اند و آفتهایی که در آنها وجود دارد (۳۱) ،اقامتگاه هایی که کیانیان ساخته اند (۳۲)، درباره گزندهایی که در هر هزاره به ایران شهر رسیده است (۳۳) ،رستاخیز و تن پسین  (۳۴)، تخمه و پیوند ( = نسب) کیانیان و دودمان موبدان (۳۵) و سال شمار تازیان که در آن تعداد سال های زندگی تعدادی  شاهان تا آخر ساسانی ذکر گردیده است (۳۶).

ادامه دارد…