ای وطن ای مادر تاریخ ساز              ای مرا بر خاک تو روی نیاز

ای  کویر تو بهشت جان من               عشق  جاویدان من، ایران من

نویسندگان: سید سعید زمانیه شهری و سونیا سیدالحسینی

فصل چهارم سلسله مقالات ايران باستان (جشن های باستانی)

جشن های ماه مهر:

فصل پاییز با نام های «پادیز/پاذیز»، «خزان» و «تیرماه/تیره ماه» نیز شناخته شده است. نام پسین یا تیرماه در ادبیات فارسی و از جمله در شاهنامه فردوسی به همه فصل پاییز اطلاق شده است و امروزه نیز در تاجیکستان و شمال افغانستان تداول دارد.

۱) جشن میترا کانا: یکم مهر/ اورمزد روز: روز جشن بزرگ «میثـر کـنـه/ میتراکانا/ مهرگان»، بزرگترین جشن هخامنشی در ستایش و گرامیداشت «میترا» در نخستین روز ماه «باگایادی/بـغـیادی» (یاد خدا) و نیز آغاز سال نو در گاهشماری هخامنشی است. امروزه نیز سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سال ورز»، در تقویم محلی کردان مکری مهاباد و طایفه های کردان شکری باقی مانده است. در تقویم محلی پامیر (به ویژه دو ناحیه «ونج» و «خوف») از نخستین روز پاییز (تیرماه) با نام «نوروز تیره ماه» یاد می کنند. آغاز پاییز به عنوان آغاز سال نو زراعی همچنان در میان کشاورزان رایج است. همچنین بیرونی از این روز با عنوان «نیم سرده» (نیمه سال) نام برده است. هنگام اصلی جشن «مهرگان» نیز در اصل در چنین روزی بوده که بعدها به شانزدهم مهرماه منتقل شده است.

در ادبیات کهن فارسی نیز همواره جشن مهرگان با نخستین روز فصل پاییز برابر دانسته شده است.

۲) رش هشانا: که در عبری برابر با ۱ مهرماه در گاهشماری ایرانی می باشد؛ نخستین روز و دومین روز از ماه عبری جشن رش هشانا برگزار می شود که در عبری به معنی آغاز سال است که نمود آغاز سال یهودی می باشد. این عید را «روز داوری» یا «روز یادبود» یا «روز نواختن شوفار» نیز می نامند. بنابر باور یهودیان این عید روز آفرینش حضرت آدم می باشد و در آن سرنوشت هر کسی در سال نو، رقم می خورد. از این رو برای کلیمیان ایران، دو روز رش هشانا تعطیل است و آنان با رفتن به کنیساها و برپایی مراسم ویژه، سرنوشت نیک و سعادتمندانه را از خداوند درخواست می کنند. نام «روز یادبود» که به سال نو یهودی اطلاق می شود به خاطر آن است که یهودی از خالق خود می طلبد که برای نسل حضرت ابراهیم، قربانی کردن اسحق پسرش را به یاد آورد و نام «روز نواختن شوفار» نیز به خاطر شوفار (بوقی از شاخ قوچ) است که در کنیساها در این روز نواخته می شود. این طنین قلب های خفته را می لرزاند و انسان ها را به توبه و اصلاح اعمال فرا می خواند. از آن جا که روز سال نو «روز داوری» می باشد، در این روز نمازهای مفصل تری می خوانند. در شب جشن «رش هشانا» خوراکی های ویژه ای می خورند که از دیدگاه معنی عبری آن ها جنبه ی نمادین دارند:

۱. سیب و عسل: با خوردن سیب و عسل از درگاه خداوند سالی نیکو و شیرین از آغاز سال تا پایان آن را درخواست می کنند.
۲. کدو: با خوردن کدو از درگاه خداوند می خواهند که اگر تقدیر بدی برایشان صادر شده، آن را نابود کرده و شایستگی اعمال نیکشان به درگاه خدا اعلام گردد.
۳. لوبیا: نمادی است از افزایش موفقیت و خوشبختی و اینکه همواره کارهای نیک انجام دهند.
۴. گوشت کله‌ی بره: کله ی بره یاد آوری است از جان نثاری «اسحق» فرزند حضرت ابراهیم و آرزوی بزرگی و سرداری.
۵. چغندر: خوردن چغندر آرزوی نابودی همه ی دشمنان و بدخواهان پیروان توحید در جهان است.
۶. شش (ریه): شش نمادی است از سبکی و خوردن ریه آرزویی است برای سبک بودن گناهان.
۷. انار شیرین: انار می خورند تا مثل دانه های انار، مملو از نیکویی بوده و همواره برای اطاعت از احکام و اجرای اوامر الهی آماده باشند.

۳) جشن کاشت: از هرمزد تا سپندارمذ از مهرماه برابر با ۱ تا ۵ مهر در گاهشماری ایرانی در روزهای نخستین مهرماه جشنی به نام «جشن کاشت» در برخی از شهرها و روستاهای ایران به ویژه در «مهاباد» آذربایجان غربی برگزار می شود. بدین گونه که کیسه هایی از حبوبات و بذرهای مختلف را از شاخه های درخت کوچک خشکیده ای آویزان کرده و آن را آتش می زنند، کیسه ای را که زودتر از همه بسوزد، نمونه ی محصول کشت بیشتر قرار می دهند.
۴) جشن تیرگان سوم: سیزدهم مهر/ تیر روز، یکی دیگر از جشنهای تیرگان، در گرامیداشت ستاره باران آور «تیشتر/شباهنگ/شعرای یمانی» و در خوارزم باستان به نام «چیری روچ/تیر روز» نامیده می شده است. ادامه و نشانه هایی از این جشن کهن همچنان در آیین قالیشویان اردهال در غرب کاشان دیده میشود (امروزه در دومین آدینه مهرماه). مراسم قالیشویان اردهال بازمانده ای از جشن تیرگان و دعا و آرزو برای بارش باران، و همانند بسیاری از جشن های ایرانی با یک بازار همگانی و بزرگ توأمان است. نیایشگاه اردهال میبایست یکی از معابد «تیشتر» در ایران باستان بوده باشد و دربسیاری از باورهای ایرانی بین دعای باران و تابوت یا شستشوی مردگان، پیوندهایی وجود دارد.

۵) سوکوت یا عید سایبان ها: پانزدهم ماه تیشری عبری برابر با ۱۵ مهرماه در گاهشماری ایرانی؛ پانزدهم ماه عبری تیشری، آغاز جشنی به نام «سوکوت» یا «عید سایبان ها» در بین یهودیان ایران است، واژه ی «سوکوت» جمع کلمه ی عبری «سوکا» به معنی سایه بان است. سوکا جشنی است که به مناسبت خروج بنی اسرائیل از مصر و به یاد الطاف خداوند به قوم بنی اسرائیل در صحرای سینا برگزار می شود. سوکوت ۵ روز بعد از «یوم کیپور» (روزه ی بزرگ کلیمیان که ۲۵ ساعت می باشد) شروع می شود و هفت روز ادامه دارد. در این جشن با ساختن سایبان تا یک هفته آیین های دینی برگزار می شود. برابر نظر بیشتر مفسران تورات، منظور از سایه بان (سوکا) در بیابان، ابرهای ویژه ای بودند که به طور معجزه وار مردم را در بیابان از اطراف احاطه کرده و آنها را از هر گونه گزند و آسیب طبیعی محافظت می کردند. بنابراین سکونت در سوکا، یادآوری معجزه خداوند در خارج ساختن عبرانیان از مصر و محافظت از آنها در مدت چهل سال اقامت در بیابان است. یکی دیگر از فلسفه های ساختن سوکا، با توجه به وضعیت خاص سقف آن بیان می شود. سقف سوکا از جنس حصیر یا شاخ و برگ درختان است، به طوری که باران به آسانی داخل آن می شود. و کسی که در سوکا ساکن است، از یک سو به وضعیت افرادی که سر پناه مناسبی برای خود ندارند، آگاه می شود و احساس همدردی بیشتری با مستمندان می کند و از سوی دیگر، به فرمان خداوند، خانه مستحکم و راحت خود را ترک کرده، در محلی که به ظاهر سقف محکمی ندارد، ساکن شده است. وی در این حالت، توکل و ایمان خود را به خداوند تقویت کرده، اعلام می کند که به فرمان خالقش حاضر است حتى مكان راحت خود را ترک کرده و به محل مورد نظر او – گرچه دارای امکانات کمتری است برود و امید خواهد داشت که خداوند او را در هر وضعیتی – مانند اجدادش در بیابان سینا – حفظ می کند. نام دیگر سوکوت «حگ ها آسیف» به معنی جشن جمع آوری محصول است. سوکوت در ایام جمع آوری محصول برگزار می شود. جشن شاووعوت (اعطای تورات) اولین برداشت محصول است، حاصلی که در بهار کاشته شده است. سوکوت هم جشن جمع آوری محصول در پاییز است.

ادامه دارد …

و…. سرانجام نور بر تاریکی پیروز خواهد شد و ایران، ققنوس وار و نیلوفرانه از خاکستر خویش برخواهد خواست.

بگویید آهسته در گوش باد
چو ایران نباشد تن من، مباد