نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (خراسان)

درفصل اول سلسله مقالات “شجريان، سروش مردم، فردوسی موسيقی ايران”، به تبيين بيوگرافی، فعاليتهای هنری و آثار استاد بی بديل آواز ايران، خسرو خوبان، سروش مردم، دماوند موسيقی پارسی، حضرت استاد محمدرضاشجريان پرداختم و سعی كردم بخشی از دين اخلاقی خويش را به الگوی هنری زندگی ام كه حلقه اتصال بنده به شعر، ادبيات و موسيقی ايران هستند را ادا كنم. در فصل دوم اين سلسله مقالات، به توضيح و تبيين سازهای مورد استفاده در موسيقی دستگاهی ايران و ساختار كلی آنها پرداختم. در اين فصل يعنی فصل سوم اين سلسله مقالات، به سازهای موسيقی محلی نواحی مختلف ايران مشتمل بر سازهای زهی، سازهای كوبه ای-ضربه ای با پوست، سازهای كوبه ای- ضربه ای بدون پوست، سازهای بادی و مقايسه تفاوتهای سازهای با پيشينه مشترك در نواحی مختلف ايران عزيز همت خواهم گمارد. باعنايت به اينكه سه قلّه ادبيات، شعر و موسيقی ايران، يعنی حضرت فردوسی طوسی، حضرت مولوی بلخی و حضرت استاد محمد رضا شجريان، اهل خراسان و هم ولايتی بنده حقير ميباشند لذا، فصل سوم اين سلسله مقالات را با موسيقی محلی ناحيه خراسان عزيزم آغاز خواهم نمود.

١) سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (خراسان):
دوتار که در برخی رساله های قدیم موسیقی ایران با عنوان تنبور یا تمبور نیز شناخته شده، از سازهای متداول در ایران قدیم است که امروزه نیز در برخی نواحی ایران متداول است. دوتار از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای ) مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد. امروزه این ساز علاوه بر منطقه مادری اش يعنی شرق و شمال خراسان، در منطقه ترکمن نشین و کتول در استان گلستان و نیز شرق مازندران نیز متداول است و به این ترتیب می توان گفت حوزه رواج دوتار، شمال شرقی ایران است. اگرچه تنبور کرمانشاهان نیز متعلق به همین گروه است، اما به خاطر بعد مسافت نسبت به منطقه ی رواج دوتار ( شمال شرقی ایران ) و برخی ویژگی های دیگر، این ساز را به طور مجزا بررسی خواهم کرد.

* ویژگیهای ظاهری و ساختاری دو تار: دوتارهای متداول در نواحی مختلف ایران، با حفظ ویژگی های اصلی مشترک، تفاوتهایی در ساختار دارند و همه دارای کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه گلابی اند و روی دهانه کاسه با صفحه چوبی پوشیده شده است. کاسه طنینی به دسته ای نسبتاً طويل متصل است که روی آن دستان ها بسته می شوند. دوتار دو وتر و دو گوشی دارد و سیم گیر، خرک و شیطانک از دیگر اجزای ساختمان دوتار هستند.
* کوک دو تار: برای ثبت کوکهای دوتار و سایر سازها، در صدای دست باز وتر اول، نت « دو » فرض شده است. بدیهی است که « دو » یک صدای فرضی است و چون سازهای ایرانی غالباً براساس دیاپازون کوک نمی شوند، در عمل صدای واقعی، صداهای دیگری غالباً زیرتر یا بم تر از « دو » خواهد بود. متداول ترین کوک های دوتار شرق و شمال خراسان، ترکمن صحرا، کتول و شرق مازندران به صورت كم و بيش يكسان هستند.

* دستان بندی دو تار: دستان بندی دوتار در نواحی مختلف ایران از نظر تعداد و فواصل دستان ها متفاوت، و علت آن تفاوت میان محتوا و فواصل موسیقایی هر ناحیه نسبت به ناحیه دیگر است. چون نسبت های میان فواصل در موسیقی های شرقی ـ از جمله ایران ـ درمحدوده نسبتاً معینی سیال و شناورند و تابع زیبایی شناسی قومی و فرهنگی و نیز زیبایی شناسی انفرادی استادان نوازنده هستند، درنتيجه نمی توان به یک دستان بندی ثابت، مطلق و عمومی دست یافت زیرا حتی در یک ناحیه، دستان بندی هر استادی نسبت به استاد دیگر در محدوده نسبتاً معینی تفاوت دارد. در این قسمت، دستان بندی شاخص ترین استادان ارائه می شود.
۱ـ شرق خراسان: دستان بندی دو تارـ غلام علی پورعطایی ( تربت جام ) در مورد تعداد دستان ها در دوتار شرق خراسان اختلاف نظروجود دارد و در مجموع می توان دریافت دو نوع دستان بندی قدیم و جدید در این ناحیه متداول است. دوتار شرق خراسان در قدیم دارای ۹ دستان بوده است و مقام های اصلی موسیقی در این ناحیه با ۹ دستان اجرا می شده اند. امروز بعضی نوازندگان از دوتارهایی با ۱۳ تا ۱۷ دستان استفاده می کنند.

۲ ـ شمال خراسان: دستان بندی دو تارـ قربان سلیمانی (قوچان)

۳ ـ منطقه ترکمنی ( گلستان ): دستان بندی دو تارـ نظرعلی محجوبی (گنبدکاووس)

۴ـ منطقه کتول (گلستان): دستان بندی دو تار علی اصغر اصلانی کتولی (علی آبادکتول)

۵ ـ شرق مازندران: دستان بندی دو تار ـ محمدرضا اسحاقی (بهشهر)

* تکنیک های اجرایی دو تار: تکنیک های اجرایی دوتار در نواحی مختلف ایران یکسان نیست و در هر ناحیه بنا به ضرورت و محتوای رپرتوار و زیبایی شناسی منطقه تغییر می کند. در این قسمت شاخص ترین تکنیک های اجرایی دستهای راست و چپ دوتار درمناطق رواج این ساز ارائه می شوند:

۱ـ شرق خراسان : الف) تکنیک های اجرایی دست راست: مضراب تک (چپ و راست)، و تکرار سریع صدای واحد (انواع ریز) و تسلسل یکنواخت شکلهای ریتمیک ـ متریک مشابه (در قالب پنجه پیچ، پیچ حرکتی، ریزحرکتی …)؛

ب) تکنیکهای اجرایی دست چپ: ويبراسيون طولى، ويبراسیون عرضی، کندن، تکیه و گلیساندو (به ندرت) هستند. از انگشت شست دست چپ در دوتار شرق خراسان معمولاً در انگشت گذاری استفاده نمی شود.
۲ـ شمال خراسان: تکنیک های اجرایی دست های راست و چپ در دوتار شمال خراسان تا حدودی مانند تکنیک های دوتار شرق خراسان است. در اینجا نیزمضراب های چپ و راست تک، تکرار سریع صدای واحد و تسلسل شکل های ریتمیک ـ متریک مشابه شاخص هستند. تفاوت عمده تکنیک اجرایی دست چپ در دوتار شمال خراسان استفاده از انگشت شست روی وتر بم است که باعث تفاوت صدا دهی این ساز نسبت به دوتارشرق خراسان می شود.

۳ـ منطقه ترکمنی (گلستان): تکنیک های اجرایی دوتار ترکمنی در مقایسه با سایر نمونه های دوتار پیچیده تر، سازمان یافته تر وتعریف شده تر است.

الف) مهم ترین تکنیک های اجرایی دست راست: شلیه، چیرتیم (در چند مرحله)، غئرو (در چند نوع و هر نوع در چند مرحله)، آلساق، انواع ریز؛

ب) تکنیک های اجرای دست چپ: ناغما، ویبراسیون (در انواع مختلف) و کندن هستند. انگشت شست دست چپ در نواختن دوتارترکمنی نقشی تعیین کننده و پیچیده دارد.

۴ـ منطقه کتول (گلستان): تکنیک های اجرایی دست های راست و چپ در دوتار کتول تا حد زیادی متأثر از دوتار ترکمنی و در عین حال ساده شده این تکنیک هاست.

۵ ـ شرق مازندران: تکنیک های اجرایی دستهای راست و چپ در دوتار شرق مازندران نیز متأثر از دوتار ترکمنی و دوتار شمال خراسان است که با برخی ویژگی های موسیقی این منطقه سازگار شده اند. این ساز بیش از آنکه ساز تک نواز باشد، ساز همراهی کننده آوازاست.

* موارد و نوع استفاده دو تار:

۱ـ شرق خراسان: دوتار، مهمترین ساز در همراهی آوازهای این منطقه است و با هیچ ساز دیگری ـ جز در موارد خاص با دایره ـ همراهی نمی شود. دوتار شرق خراسان سازی مجلسی است و این مجالس شامل محافل أنس، گردهم آیی های دوستانه، مجالس شادی و آیین ذکر خوانی طریقت نقش بندیه مجددی هستند. تعدادی از مقام های این منطقه فقط به حلقه ذکر اختصاص دارند و تعدادی دیگر در مجالس مختلف اجرا می شوند.

۲ـ شمال خراسان: دوتار شمال خراسان توسط نوازندگانی که بخشی نامیده می شوند نواخته می شود. بخشی، نوازنده، خواننده، داستان گو و شاعر است. دوتار مهمترین ساز همراهی کننده آواز در موسیقی شمال خراسان است و با هیچ ساز دیگری همراهی نمیشود. دوتار شمال خراسان نیز سازی مجلسی است و مجالس عروسی و محافل و شب نشینی ها مهمترین عرصه های حضور این سازهستند. بخش مهمی از رپرتوار این ساز مربوط به داستانها و روایت هایی است که بخشی به صورت آواز یا نقل اجرا می کند.

۳ـ منطقه ترکمنی (گلستان): دوتار، مهمترین ساز در مناطق ترکمن نشین ایران و مهم ترین ساز در همراهی آوازهای این منطقه است. دوتار ترکمنی نیز توسط نوازندگانی که باغشی (بخشی) نامیده می شوند، نواخته می شود.

حوزه فعالیت بخشی های ترکمن مانند بخشی های شمال خراسان است. دوتار ترکمنی معمولاً با کمانچه همراهی می شود. این ساز نیز سازی مجلسی است و مجالس عروسی و محافل أنس و شب نشینی ها مهمترین عرصه های حضور این ساز هستند. از دوتار ترکمنی در مجالس موسیقی درمانی که باعنوان پرخوانی یا آیین ذکر برگزار می شود و نیز در تسکین بیماری سرخک، به ویژه در کودکان نیز استفاده می کردند. بخش مهمی ازرپرتوار این ساز نیز مربوط به داستان ها و روایت هایی است که بخشی به صورت آواز یا نقل اجرا می کند.

۴ـ منطقه کتول (گلستان): دوتار از سازهای اصلی منطقه کتول در همراهی با آواز است. دوتار کتول با هیچ ساز دیگری همراهی نمیشود و مجالس عروسی و شادمانی و نیز محافل انس و شب نشینی ها مهم ترین عرصه های حضور این ساز هستند.

۵ ـ شرق مازندران: دوتار از سازهای اصلی در همراهی با آوازهای این منطقه است. این ساز نیز معمولاً با ساز دیگری همراهی نمیشود. برخی نوازندگان در مجالس عروسی گاه دوتار را با کمانچه و دایره یا تمبک می نوازند. مجالس عروسی و شادمانی و محافل أنس و شب نشینی ها عرصه های اصلی حضور دوتار در این منطقه هستند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دوتار:

۱ـ شرق خراسان:

• کاسه طنینی: چوب توت
• صفحه: چوب توت
• دسته: چوب های زردآلو، عناب، سرخدار
• گوشیها: چوبهای زردآلو، گردو
• شیطانک: شاخ قوچ، استخوان
• سیم گیر: شاخ قوچ، استخوان، چوب، فلز
• خرک: استخوان
• وترها: سیم فولادی
• دستانها: زه، نخ نایلونی

۲ ـ شمال خراسان:

• کاسه طنینی: چوب توت
• صفحه: چوب توت، چوب های زردآلو، عناب
• دسته و گوشی ها: چوب زردآلو، فلز
• شیطانک : استخوان، شاخ، چوب های زردآلو، عناب
• سیم گیر: استخوان، شاخ
• خرک: چوبهای زردآلو، عناب، شاخ آهو
• وترها : سیم فولادی
• دستان ها : زه ، مفتول فلزی، نخ نایلونی

۳ـ منطقه ترکمنی (گلستان):

• کاسه طنینی: چوب توت
• صفحه: چوب توت
• دسته: چوب های توت ، زردآلو
• گوشیها: فلز ( برنج ) ، چوب
• شیطانک : شاخ قوچ ، استخوان
• سیم گیر : شاخ قوچ ، استخوان
• خرک : چوب
• وترها : سیم : سیم فولادی
• دستان ها : زه ، مفتول فلزی

۴ـ منطقه کتول (گلستان):

• کاسه طنینی: چوب توت
• صفحه: چوب توت، گردو
• دسته: چوب های سخت (افرا)
• گوشیها: چوب های سخت (افرا، زردآلو، گردو)
• شیطانک: استخوان، شاخ، چوب
• سیم گیر: شاخ، استخوان
• خرک: چوب های گردو، توت
• وترها: سیم فولادی
• دستان ها: زه، مفتول فلزی، سیم های مسی رشته ای، نخ نایلونی

۵ ـ شرق مازندران:

• کاسه طنینی: چوب توت
• صفحه: چوب های توت، آزاد
• دسته: چوبهای گردو ، آزاد، توت
• گوشی ها: چوب های گردو، توت
• شیطانک: چوب سیم گیر : میخ فلزی ، چوب، استخوان، شاخ
• خرک: چوب های شمشاد، آزاد، توت
• وترها: سیم فولادی
• دستان ها: زه، مفتول فلزی، سیم های مسی رشته ای