گردآورنده: شهرداد خبیر

برگرفته از نوشته های دکتر حسین زرین کوب

رضاخان با بیرون کردن شمشیر رزم مدرس از صحنه، اقتدار خود را به رئيس الوزرا نیز گوش زد کرد. روزنامۀ تایمز در گزارش های ۲۹ اکتبر (۶ آبان ۱۳۰۲) خود در این مورد نوشت:

– چون قوام دشمنان زیاد دارد و تهمت های ناروا عليه او از سابق اشاعه داشته، از این جهت احتمال می رود توطئۀ اخیر که به دستگیری او منتهی گردید، چندان اساسی نداشته است. چنانکه میرزاحسن مشیرالدوله نتوانست با وزیر جنگ مقتدر خود همکاری کند… .

به گزارش تایمز، مشیرالدوله از بیم آن که «مبادا سردار سپه او را نیز مانند قوام زندانی نماید. از مقام خود کناره گیری نموده»

مجلس چهارم آخرین جلسات خود را در دورۀ رئيس الوزرایی مشير الدوله برگزار کرد. این مجلس در حال حیات خود را آغاز کرد که سایۀ دو واقعه مهم، یعنی قرار داد ۱۹۱۹ و کودتا را بر بالای سر خود احساس می کرد. مجلس چهارم در پیگیری سیاست ثابت و معیّنی در راستای ایجاد اصلاحات تلاش کرد، ولی افرادی که تحت عنوان «اصلاح طلبان» گرد هم آمده بودند، طیف نامتجانی را تشکیل می دادند که با یکدیگر همسازی نداشتند. از همین رو گاه «اکثریت تبدیل» به «اقلیت» می شد. بهار ناظر دقیق این زمان در توصیف وضع حاکم بر مجلس می نویسد:

بدبختانه و بسی بدبختانه دیده می شود که سیاست عمومی و اصلاحات عمومی و نقشۀ سعادت عمومی از دست مسئولین واقعی آن گرفته شده و در پناه آیین عوام فریبی و دماگوژی نحس که از آغاز افتتاح مجلس گریبان گیر عموم شده است، در دست هوچیان و بی مغزان اجتماعی و از طرف دیگر در کف و روحانیون و یا اشخاص بی خبر از سیاست افتاده و در مجلس شورای ملی که مرکز تفکر و تعقل و اندیشه و شهامت و نقشه کشی و درایت سیاسی است، اصول عوام فریبی و روضه خوانی و مداهنه های شخصی یا خودنمایی های بی معنی و مغرضانه تخم گذاشته است و به قول یکی از رفقا، بدبختی ملت به جایی رسیده است که وکلای سیاسی ما روضه خوان و روضه خوانهای ما سیاسی شده اند… .

فضای داخلی مجلس بر فضای جامعه نیز تأثیر نهاده و آشفتگی و تشنج مانع هرگونه اقدام مثبت و مفید در عرصه سیاسی بود. دولت آبادی به عنوان ناظر، از هوچیان صحنۀ سیاست سخن می گوید که «از راه هوچیگری» مانع اقدامات ملی علیه نابسامانی ها می شدند. ابن ناظر در توصیف این گروه و خطر آن ها می نویسد: در میان این جمع روحانی نما، تاجر و کاسب بی کسب و تجارت، روزنامه نویس بی روزنامه، روضه خوان بی منبر و بانی و وکیل بی موکّل وجود دارند. آبروی حکومت ملی ما از میان برود، زیرا اشخاص شرافتمند از ملیّون از ترس آبروی خود با این جمع که نمی دانند آبرو و شرافت چیست، البته بطرف نشده، خود را دور می گیرند.

این اوضاع از چشمان توده های مردم که تحمل هرج و مرج و نابسمانی های موجود را نداشتند، دور نمی ماند و آنان را آمادۀ قبول دیکتاتوری نظامیان می کردکه خلاف سخن پراکنی مردان سیاسی، اهل عمل بودند و در این مدت، کارنامۀ موفقی هم از خود به جا نهاده بودند. در چنین اوضاع و احوالی انتخاب مجلس پنجم در میانۀ راه بود. با کنار رفتن مشیر الدوله، سند ریاست الوزرایی هم برای رضا خان مهیا بود. والدین، نایب شرق سفارت شوروی، در دیدار با بصیر الدوله از ملاقات سردار سپه با برخی رجال در خصوص ترمیم کابینه خبر داد و در ترمیم کابینه لحاظ کردن نظر روس ها در واگذاری وزارت به افرادی چون سلیمان میرزا را لازم شمرد. از سوی دیگر، در عرصۀ عمومی گردهمایی هایی که علیه کابینۀ مشیر الدوله صورت گرفت، دولت را با بحران مواجه کرد. سرانجام مشيرالدوله با استعفای خود راه را برای رئيس الوزرایی رضاخان هموار کرد.

لورین، سفير بریتانیا و حامی رضاخان که رفتار شاه را «مجنون وار» می دید، بر خلاف توصيۀ کرزن در منصرف کردن شاه از ترک ایران، در رئيس الوزرایی رضاخان که با وعدۀ ترک ایران توسط شاه همراه بود، می کوشید. لورین نتایج مفیدی را بر اقدام خود مترتب می دانست. وی در گزارش خود به وزارت خارجه نوشت:

به نظرم مداخلۀ من، ولو اینکه غیرعادی بوده، چهار نتیجه خوب داشته است ۱. جلو بن بست را گرفت ۲. استمرار مشروطه را تأمین کرد. ۳. شاه را ممنون ما کرد. ۴، نخست وزیر جدید را زیر تعهداتی قرار داد.

شاه با سپردن زمام امور مملکت به رضاخان، مهیای سفر به اروپا شد. رئيس الوزرایی رضاخان با استقبال عامه همراه بود. به گفتۀ یک ناظر خارجی، شور و نشاط عمومی در همه جا مشهود بود و بدین مناسبت، معين التجار بوشهری جشن باشکوهی برگزار کرد. رضاخان نیز بر این اقبال و توجه عمومی ارج نهاد و در بیانیه ای که به مناسبت رئيس الوزرایی اش صادر کرد، با تأکید بر گسترش و تعمیم اصلاحات از امور نظامی به امور کشوری، بر «حفظ و حقوق مملكت» و «اجرای قانون» التزام نهاد. هیئت وزیران نیز با تصویب لایحه ای حق شکایت از «مأمورین کشوری و لشکری دولت» را برای عموم مردم به رسمیت شناخت. در این تصویب نامه، بی توجهی رضاخان به مطبوعات بار دیگر نمودار شد. او شکایاتی را که به وسيلۀ مطبوعات صورت پذیرد، «بی جواب و باطل» دانست. مطبوعات اما پیش از این ها، اعتبار و وجهۀ خود را در نظر همگانی از دست داده بودند و در دیدگاه عمومی، روزنامه نگاران به مثابۀ هوچیان میدان سیاست شناخته می شدند. رضاخان با تصویب این لایحه، دولت را در ارتباط مستقیم با مردم قرار داد و به طور تلویحی اعلام کرد تحت تأثیر نیروهای فرصت طلب قرار نمی گیرد. رضاخان در تشکیل دولت خود، به سوسیالیست ها توجه خاصی نشان داد. سليمان میرزا، میرزاقاسم صوراسرافیل و حاجی عزالممالک اردلان، به ترتیب کرسی های وزارت فرهنگ داخله و فواید عامه را اشغال کردند. سید محمدصادق طباطبایی نیز به سفارت ایران در ترکیه رفت. سردار سپه در بازی دادن سوسیالیست ها، هم نظر سفارت شوروی را تأمین کرد و هم از مردانی در اولين کابينۀ خود سود جست که وجهۀ خاصی را دارا بودند.

سلیمان میرزا و طباطبایی از تلاشگران دورۀ مشروطه بودند و از لحاظ پایگاه طبقاتی، اولی شاهزاده بود و دومی از خانواده ای روحانی و برجسته برخاسته بود. صوراسرافیل و اردلان نیز دارای چنین وجهه ای بودند. «فرقۀ دموکرات مستقل» که در انتخابات پنجم به همراهی نظامیان توانسته بود زمام انتخابات را به دست گیرد، تشکیل دهندۀ مجلسی شد که اکثریت آن را هواداران رضاخان در دوست داشتند. ۸۸ تن از این نمایندگان برای نخستین بار کسوت نمایندگی را در بر می گرفتند. ۵۱ نفر از وکلای پنجمین دوره مجلس از کارمندان دولت بودند و پانزده نفر از آنان به مشاغلی هم چون پزشکی، روزنامه نگاری و وکالت قضايی اشتغال داشتند. اگرچه ۴۹ نفر از نمایندگان از مالكين بودند، اما باید توجه داشت که مالكين عمده کرسی های محدودی را به خود اختصاص داده بودند. حزب تجدد در مجلس از همراهی حزب رادیکال به رهبری علی اکبر خان داور برخوردار بود. اعضای حزب رادیکال نیز از فعالان و جوانان حزب دموکرات بودند. وجه شاخص این دو گروه پارلمانی، وابستگی اعضای آن به طبقۀ دوم بود که عمدتاً دارای تحصیلات جدید بودند. توجه به مسائل اقتصادی در نظرگاه اصلاح طلبان مجلس پنجم جایگاه خاصی داشت. داور معتقد بود حکومت و سیاست تابعی از اقتصاد است: … مردم گرسنه استطاعت اینکه بتوانند امنیۀ صحیح داشته باشند، ندارند… مردم گرسنه استطاعت اینکه بتوانند تمام اولاد خودشان را تربیت بکنند، ندارند. مردم گرسنه استطاعت اینکه بتوانند تشکیلات عدليۀ صحیح در تمام نقاط مملکت بدهند، ندارند… وقتی که درست فکر بفرمایید، می بینید تا وقتی اوضاع مادی مملکت اجازه ندهد، ممکن نیست که شما بتوانید به این مطالب صورت خارجی بدهید و تجربۀ چندین ساله هم این را نشان می دهد.

شریعت زاده از دیگر اعضای فراکسیون اصلاح طلب، در نطقی موفق نشدن اصلاحات در ایران را ناشی از حاکمیت طبقۀ اول (اشراف)دانست:

… متأسفانه این نهضت ها در تحت تأثیر و فشار افراد و طبقات مخصوصه که اجرای آن اصلاحات منافی با مصالح آن ها بوده، خاموش و خفه شده است.

شریعت زاده با بیان این مطلب که ملت ایران همواره تن به اصلاحات داده و حتی برای ایجاد اصلاحات به حکومت استبدادی تسلیم شده است، بر جلوگیری از اصلاحات توسط…

ادامه دارد…