نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

می نوش که عمر جاودانی اینست

خود حاصلت از دور جوانی اینست

هنگام گل و باده و یاران سرمست

خوش باش دمی که زندگانی اینست

استاد بی بدیل آواز ایران ، خسرو خوبان، سروش مردم، دماوند موسیقی پارسی، حضرت استاد محمد رضا شجریان درگذشت. بی شک همان نقشی را که حکیم طوس، ابوالقاسم فردوسی در حفظ و نجات زبان فارسی از گزند تحریف داشته اند، همان نقش را دگر فرزند خلف خراسان کهن، حضرت استاد محمد رضا شجریان در حفظ و تحریر ردیف ها، گوشه ها و دستگاه های موسیقیایی ایران ایفا نمودند. خراسان از دیرباز، سرزمین ناماوران، بزرگان و مشاهیر هنر پارسی بوده، از حکیم طوس ابوالقاسم فردوسی، حکیم عمر خیّام و عطار نیشابوری گرفته تا محمدرضا شفیعی کدکنی، پرویز مشکاتیان، مهدی اخوان ثالث، محمد تقی بهار. اما به راستی سرآمد تمامی مفاخر خراسان بزرگ، حضرت استاد محمد رضا شجریان هستند. ایشان حلقه ی اتصال بنده به شعر و ادبیات و موسیقی ایران هستند و همین مرا بر آن داشت که با نگارش سلسله مقالات «شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران» بخشی از دِین اخلاقی خویش را به الگوی هنری زندگی ام ادا کنم. حضرت استاد محمد رضا شجریان گوهریست که با نغمه داوودی و ماورایی او، در آسمان عشق، هلال نیلوفرانه ماه رویت میشه . در پنج شماره پیشین، از جامعیت شخصیت حضرت استاد شجریان سخن به میان آوردم و اذعان نمودم که کمتر هنرمندی را میتوان یافت که هم درعرصه شعر، ادبیات و موسیقی، جامعیت داشته باشد و هم تاریخ ٤٠ ساله معاصر حوادث ایران را بتوان در آثارش مشاهده کرد. هم استاد قرّاء در تلاوت قرآن باشد و هم تسلط تمام و کمال بر دستگاه های موسیقیایی داشته باشد. هم به درجه ممتازی در خوشنویسی نایل گشته و هم مخترع و مبدع چندین ساز باشد. همچنین این نکته را تبیین نمودم که فعالیتهای هنری این استاد بی بدیل، به هفت دهه قابل تقسیم است که تمام آنها مبسوط شرح و بسط دادم و همچنین به بخشی از سایر فعالیتهای غیر موسیقیایی استادشجریان اشاره نمودم اینک در این شماره به خاتمه سایر فعالیتهای حضرتشان خواهم پرداخت.

شاگردان سرشناس استاد شجریان: استاد محمدرضا شجریان در زمینهٔ آواز شاگردان بسیاری را تعلیم داده‌است که برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارت اند از: معصومه مهرعلی، حسام‌الدین سراج، مظفر شفیعی، قاسم رفعتی،همایون شجریان، ایرج بسطامی،علی رستمیان، محسن کرامتی،علی جهاندار، حمیدرضا نوربخش، سینا سرلک، مجتبی عسگری، محمد اصفهانی و غلامرضا رضایی و مژگان شجریان

فهرست آثار استاد شجریان:

۱) آلبوم‌های موسیقی منتشرشده: برخی از آلبوم های زیر، آثار مشترکی بین استاد محمدرضا شجریان با شهرام ناظری یا همایون شجریان هستند. در بین این آثار آهنگ‌سازانی چون محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده و فرامرز پایور حضور دارند: چهره به چهره، گلبانگ شجریان، چاووش ۱ (به یاد عارف)، چاووش ۲، چاووش ۳، چاووش ۶ (سپیده)، چاووش ۷، چاووش ۹ (جان جان)، راز دل (خون جوانان وطن)، خلوت‌گزیده، انتظار دل، پیوند مهر، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، بیداد، نوا (مرکب‌خوانی)، دستان، دود عود، ساز قصه‌گو و کنسرت بزرگداشت حافظ، پیام نسیم، دل مجنون، سرو چمان، آسمان عشق، دلشدگان، دیلمان، رباعیات خیام، چشمهٔ نوش، بهاریه، یاد ایام، جان عشاق، گنبد مینا، پیغام اهل دل (همایون‌مثنوی)، در خیال، رسوای دل، عشق داند،شب وصل،معمای هستی،شب، سکوت، کویر، آهنگ وفا، آرام جان،بوی باران،زمستان است،بی تو به‌سر نمی‌شود، فریاد، هم‌نوا با بم، جام تهی، ساز خاموش، سرود مهر، غوغای عشق‌بازان، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا، آه باران، زبان آتش، رندان مست، مرغ خوش‌خوان، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز (رندان مست و مرغ خوش‌خوان)، رنگ‌های تعالی، طریق عشق، خراسانیات

۲) آثار بدون انتشار رسمی: آثار زیر در فهرست آثار خصوصی محمدرضا شجریان با هنرمندان مختلف قرار دارند و اطلاعات کامل یا دقیقی از بسیاری از این‌ها در دسترس نیست. البته آثار خصوصی استاد محمدرضا شجریان بسیارند اما در زیر تنها نام آثار معروف که در دست مردم قرار دارند می‌آید.

• خزان (آهنگ‌سازی امیر جاهد و حسام‌السلطنه مراد، اشعار از امیر جاهد، محمدتقی بهار، سیاوش کسرایی، شوریده اعمی شیرازی (فصیح الملک)، قرة العین، تنظیم: فرامرز پایور)

• دیلمان (آهنگ‌سازی رکن‌الدین مختاری، ابوالحسن صبا، نوازندگان: اسماعیل تهرانی، هوشنگ ظریف، مهربانو توفیق، رحمت‌الله بدیعی، کمال سامع، محمد دلنوازی، مدیر تولید: محمد اولیائی)

• آذرستون (نوازندگی محمد موسوی، اشعار از حافظ، باباطاهر و شعری منسوب به مولوی، مربوط به یکی از اجراهای خصوصی)

• در سوگ بنان (نوازندگی محمد موسوی، برگرفته از مراسم چهلمین روز در گذشت بنان، محمدرضا شجریان در مصاحبه با صدای آمریکا گفت: مجموعه‌ای که با نام در سوگ بنان منتشر شده‌است اصلاً مربوط به مراسم غلامحسین بنان نیست و یک اجرای خصوصی است، در سوگ بنان اصلی اصلاً منتشر نشده‌است)

• قاصدک (نوزندگی پرویز مشکاتیان، همایون شجریان، آخرین همکاری شجریان و مشکاتیان، مربوط به یک اجرای زنده (کنسرت) با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان)

• شب سیاه (اثر خصوصی محمدرضا شجریان و شهرام ناظری با نوازندگی سه تار نامعلوم (یا پرویز مشکاتیان یا احمد عبادی)

• طلوع محمد (اجرای محمدرضا شجریان به همراه ایرج و جمال وفایی)
آثار خصوصی استاد محمدرضا شجریان با هنرمندان مختلف که اطلاعات کامل یا دقیقی از بسیاری از این‌ها در دسترس نیست؛ و فیلم کنسرت‌های چهره به چهره (جشن هنر شیراز، سال ۱۳۵۶)، پیام نسیم، یاد ایام، قاصدک، کنسرت به همراه ارکستر ملی ایران به رهبری فرهاد فخرالدینی (باغ‌موزه چهلستون، تیرماه ۱۳۷۷)، زمستان است، فریاد، کنسرت پاییز ۱۳۸۴ (ساز خاموش و سرود مهر). البته فیلم کنسرت‌های راست‌پنجگاه (جشن هنر شیراز، سال ۱۳۵۴) و کنسرت به همراه گروه شهناز در لندن نیز با وجود این که تلویزیون پخش کرده‌است اما هیچ ناشری به بازار نداده‌ است.

۳) خوانندگی در تیتراژ فیلم: دلشدگان (۱۳۷۰) ابجد (۱۳۸۱) زمستان است (۱۳۸۴)

۴) برنامه‌های اجرا شده در رادیو: محمدرضا شجریان در بیش‌تر اجراهای رادیویی خود به علت عدم رضایت پدرش، از نام مستعار «سیاوش بیدگانی» استفاده کرده‌است. شجریان برنامه‌های متعددی در برنامه‌های گل‌ها، گل‌های رنگارنگ، گل‌های تازه، گلچین هفته، برگ سبز، یک شاخه گل و برنامهٔ موسیقی ایرانی اجرا کرده‌است.

۵) کنسرت‌ها: فهرست برخی از کنسرت‌های معروف با حضوراستاد محمدرضا شجریان:

• ۱۳۹۳ تور بزرگ کنسرت به همراه گروه شهناز در کشورهای مختلف با عنوان سرگشتگان عشق

• ۱۳۹۲ اجرای رنگ‌های تعالی به همراه برادران پورناظری

• ۱۳۸۹ تور بزرگ کنسرت به همراه گروه شهناز در آمریکا، استرالیا، ترکیه، انگلیس و… که از میان آن‌ها کنسرت در دبی، سالن شیخ راشد (فوریه ۲۰۱۱) شرکت دل آواز آن را به بازار داده‌است و کنسرت در لندن بی‌بی‌سی به صورت رسمی پخش کرده‌است.

• ۱۳۸۷ کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز: اجرای زنده آلبوم‌های رندان مست و مرغ خوش خوان در تهران (پاییز ۱۳۸۷) به همراه گروه شهناز، شرکت دل آواز این کنسرت را مدتی بعد از انتشار آلبوم‌های استودیویی‌اش به صورت تصویری به بازار داد.

• ۱۳۸۶ کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا، شامل دو بخش به نام‌های سخن عشق و غوغای عشق‌بازان، اجرا به همراه گروه آوا، انتشار: شرکت دل آواز در سال ۱۳۸۷

• ۱۳۸۴ اجرای زنده آلبوم‌های ساز خاموش و سرود مهر در تهران (پاییز ۱۳۸۴) به همراه همایون شجریان، حسین علیزاده و کیهان کلهر

• ۱۳۸۲ کنسرت هم‌نوا با بم، اجرا در تهران جهت کمک به زلزله‌زدگان بم و همدلی و هم‌دردی با مردم شهر بم، به همراه همایون شجریان، حسین علیزاده و کیهان کلهر، شرکت دل آواز این کنسرت را در قالب آلبوم تصویری به بازار داده‌است.

• ۱۳۸۱ اجرای زندهٔ آلبوم فریاد در لس آنجلس (پاییز ۱۳۸۱) به همراه همایون شجریان، حسین علیزاده و کیهان کلهر

• ۱۳۷۹ اجراهای زندهٔ آلبوم زمستان است بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث، به همراه همایون شجریان، حسین علیزاده و کیهان کلهر در اروپا، آمریکا و کانادا (زمستان ۱۳۷۹)، اجرای کالفرنیا در آلبوم صوتی زمستان است منتشر شده‌است.

• ۱۳۷۷ اجرای ارکستر ملی ایران با نود و سه نوازنده به رهبری فرهاد فخرالدینی و آواز محمدرضا شجریان در باغ موزه چهلستون در تیرماه سال ۱۳۷۷ با حضور حسن کسایی، شاه زیدی و فریدون مشیری و علی تجویدی به عنوان مهمانان افتخاری.

• ۱۳۷۳ آلبوم قاصدک به همراه پرویز مشکاتیان و همایون شجریان، آخرین همکاری شجریان و مشکاتیان، این آلبوم هرگز به صورت رسمی و با کیفیت مناسب ارائه نشد.

• ۱۳۷۱ اجرای زندهٔ آلبوم یاد ایام در آمریکا به همراه داریوش پیرنیاکان، جمشید عندلیبی و همایون شجریان، اولین اثر با حضور همایون شجریان، این اثر در آلبوم صوتی یاد ایام به بازار آمده‌است و فیلم آن در فضای اینترنت انتشار یافته‌است.

• ۱۳۷۰ اجرای زندهٔ آلبوم پیام نسیم در سوئیس به همراه داریوش پیرنیاکان، جمشید عندلیبی و مرتضی اعیان، آهنگ‌سازی تمامی قطعات را نیز خود محمدرضا شجریان بر عهده داشته‌است، این اثر در آلبوم صوتی پیام به بازار آمده‌است و فیلم آن در فضای اینترنت انتشار یافته‌است.

• ۱۳۵۶ اجرای زندهٔ آلبوم چهره به چهره در حافظیه شیراز (جشن هنر سال ۱۳۵۶) به همراه گروه شیدا به سرپرستی و آهنگ‌سازی محمدرضا لطفی، این اثر در آلبوم صوتی چهره به چهره انتشار یافته‌است.

• ۱۳۵۴ اجرای زندهٔ آلبوم راست پنجگاه در حافظیه شیراز (جشن هنر سال ۱۳۵۴) به همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر، از اولین و از مهم‌ترین کنسرت‌های باحضور شجریان، این اثر در آلبوم صوتی راست پنجگاه انتشار یافته‌است و تلویزیون فیلم آن را هم در همان زمان پخش کرده‌است.

شجریان آینه تحولات تاریخی ایران: بررسی دقیق و موشکافانه مجموعه آثار و کنسرت های استاد شجریان نشان می‌دهد این آثار بی بدیل، علاوه بر اینکه حاوی ردیف ها ، گوشه ها و دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی است، تبیین کننده تحولات تاریخی نیم قرن اخیر ایران نیز می باشد، به نحوی که در هر یک از تحولات تاریخ سیاسی ایران چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب، ایشان تمام قد در سمت مردم و خواسته مردم ایستادند. به اعتقاد بنده حقیر بزرگ ترین درسی که استاد شجریان به هنرمندان و فرزانگان رشته های مختلف فرهنگی و هنری ایران دادند، آزادگی ایشان در دفاع از خواسته مردم با استفاده از هنرشان بود، درسی که بسیار بزرگ‌تر از تعلیماتی بود که در زمینه موسیقی اصیل فارسی به همه ما دادند. حضرت استاد محمدرضا شجریان علاوه بر اینکه موسیقی اصیل ایرانی را از حالت سینه به سینه به صورت مکتوب به تحریر در آوردند و ردیف ها و گوشه های آواز ایرانی را از گزند نسیان در امان داشتند و از این حیث همان نقشی را ایفا کردند که حکیم طوس ابوالقاسم فردوسی بزرگ در حفظ زبان فارسی برجای گذاشت، علاوه بر این، همانند یک سرو آزاده در کنار خواسته مردم ایستادند و صدای فریاد آزادیخواهی مردم ایران هستند و از این لحاظ سروش مردمان سرزمینمان می باشند. در انتهای این مقاله قطعه ای را که حضرت استاد محمدرضا شجریان همواره در خلوت برای خود زمزمه می‌کردند را خواهید خواند، قطعه ایست ساخته جناب استاد علی تجویدی، شعر از منیره طٰهٰ، با اجرای استاد بنان:

مرا عاشقی شیدا فارغ از دنیا توکردی، توکردی

مرا عاقبت رسوا، مست و بی‌پروا توکردی، توکردی

نداند کس، جانا چه‌کردی

چه‌ها کردی با ما، چه‌کردی

دو چشمم را دریا درافشان، گوهرزا توکردی، توکردی

روان ازچشم ما گهرها، دریاها توکردی، توکردی

نه یک دم از جورت فغان‌کردم، نه دستی سوی آسمان‌کردم

منم اکنون چو خاک راهی، غباری درشام سیاهی

اگر مهری رخشد، توآن مهری، اگر ماهی تابد، توآن ماهی

اگر هستی پاید، تو هستی، اگر بودی باید، تو بودی

بی‌لطف و صفا، باشد به خدا، بی‌تو هستی‌ها

از دیدارت، از رخسارتای جان بینم، سرمستی‌ها

شمیم روح‌افزایی، مشکی،عودی، منیر بزم و راهی

چنگی، رودی، چنگی، رودی

در خاتمه فصل اول این سلسله مقالات، شایان ذکر است که شماره بعدی حاوی برگه سبزی تحفه این درویش سرپا تقصیر به آستان مقدّس حضرت استاد محمدرضا شجریان خواهد بود. این تحفه، مثنوی شصت و چهارم باب پنجم از دفتر هفتم دیوان شعر بنده با نام دیوان “شیدای رسوا” است که در وصف حضرت استاد بوده و نامش “مثنوی سیاووش” می باشد. ضمنا مفتخرم که اعلام نمایم از دو شماره بعد که نگارش فصل دوم سلسله مقالات “شجریان، سروش مردم” فردوسی موسیقی ایران” را آغاز خواهم نمود، با افتخار تمام، در معیّت و محضر دردانه حضرت استاد محمدرضا شجریان خواهیم بود و به همراه این استاد عالیقدر، به توضیح و تبیین ردیف ها، گوشه ها، دستگاهها و سازهای ایرانی خواهیم پرداخت تا بتوانیم در ارتقا سطح دانش و هنر هموطنان در خارج از ایران، سهم خویش را ادا کرده باشیم.

پایان