شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت هفدهم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (آذربايجان و کردستان)

* کوک تار آذربایجانی: این ساز بر مبنای دیاپازون کوک می شود، اما این مبنا در اجراهای مختلف متفاوت است:

الف ـ در همراهی با ارکستر سمفونیک، پیانو و سایر سازهای غربی، وترهای مضاعف ردیف اول، « دو » كوك ميشود.

ب ـ در همراهی با ارکستر سازهای ملی آذربایجان، وترهای مضاعف ردیف اول، « سی » کوک می شوند.

ج ـ گاه در همراهی با ارکستر و خوانندگان اپرا، وترهای مضاعف ردیف اول، « لا » کوک می شوند.

د ـ در همراهی با خواننده در اجرای سنتی مقامات، وترهای مضاعف ردیف اول بنا به وسعت صدای خواننده، « سی » ، « سی بمل » یا « لا » کوک می شوند.

تار آذربایجانی برای اجرای مقامات ايرانی نيز به صورت های مختلفی کوک می شود که برخی از آنها به شرح زیرند:

برای ماهور « دو »، چهارگاه « دو »، شور « سل »، شوشتری « دو »، رهاب « سل »، حجاز، گردشهناز (شعبه ای از شور «دو» )، و ارتا ماهور « فا». از کوک های دیگری هم برای اجرای مقامات و شعبه های مختلف استفاده می شود که از ذکر همه آنها صرف نظر می کنم.

* تکنیک‌های اجرایی تار آذربایجانی: در آذربایجان، تک نوازان تار از اهمیت بسیار برخوردارند. ساختمان و امکانات اجرایی این ساز، نوازندگان آن را مجبور کرده است تکنیک‌های اجرایی دشواری را بیاموزند.

در میان سازهای متداول در موسیقی آذربایجان، رپرتوار تار از همه گسترده تر است و وجود رپرتوار مکتوب برای این ساز باعث شده است اغلب تکنیکهای اجرایی، نشانه های خاص و تعریف شده داشته باشند.

* مهمترین تکنیک های دست راست در تار آذربایجانی عبارت اند از: اوست مضراب ( مضراب علی سلیمی رو یا بالا )، آت مضراب ( مضراب زیر یا پایین )، روخت ( تریمول ، ریز )، دویمه مضراب، سانتور مضراب ( قایتاقی مضراب ) ، قاشیق مضراب، عاشیق سیاقی مضراب، خراش، دراب، شلال و قوشا مضراب.

* مهمترین تکنیک های دست چپ نیز در تار آذربایجانی عبارت اند از: لالبارماق، دارتماسیم ( کندن ، پنجه کاری )، تکیه، گلیساندو، اجرای چند صدا در یک زمان، استفاده از انگشت اول به عنوان شیطانک موقت، ویبراسیون طولی، ويبراسيون عرضی (درشت و ریز) و ویبراسیون با لرزندان کاسه طنینی در بغل ( خوم تار ). به دلیل وجود سیم باس و سیم های زنگ در این ساز، از انگشت شست دست چپ نمی توان در انگشت گذاری استفاده کرد.

* موارد و نوع استفاده تار آذربایجانی: تار آذربایجانی مهمترین و اصلی ترین ساز در اجرای مقامات و دستگاه های موسیقی آذربایجان است که هم در همراهی آواز، هم به صورت تک نوازی و هم همراه با سازهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. مجالس عروسی و شادمانی، محافل اُنس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان، ارکسترهای مختلط، ارکسترهای سمفونیک، اپرا و باله از عرصه های حضور این ساز هستند.

* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تار آذربایجانی:

  • کاسه طنینی: چوبهای توت، گردو
  • دسته: چوب گردو
  • پوست: پوست دل ( قلب ) گاو
  • گوشیها: چوب های گردو، جنگلی، آرموت
  • شیطانک اصلی و شیطانک سیم باس (یکپارچه): شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر
  • شیطانک‌های سیم های زنگ: میخ های فولادی
  • سیم گیر: شاخ، آلیاژهای برنج و آلومینیم
  • خرک: شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر

* مواد مصنوعی وترهای مضاعف:

گروه اول ( وترهای اول و دوم ): سیم فولادی سفید

گروه دوم ( وترهای سوم و چهارم ): سیم برنزی زرد

وتر پنجم: سیم فولادی سفید

وتر ششم: سیم فولادی سفید با روکش نایلونی یا سیم برنزی با روکش فنری

سیم باس: سیم فولادی سفید با روکش فنری

سیم های زنگ: سیم فولادی سفید

دستان ها: زه ( در قدیم )، سیم نایلونی

مضراب: شاخ گاومیش ماده، مواد مصنوعی

۳) سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( كردستان):

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی – قسمت 19

باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولیست و در میان مردم ترک زبان و کردزبان ترکیه و شمال عراق رایج است. در نیم قرن گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیشتر توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج یافته است. گمان می رود باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی هستند که روی قوپوز ( ساز عاشیقی ) صورت گرفته است. قوپوز ساز مورد استفاده اوزانهای قرون گذشته ( اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد ) بوده است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند. در آناتولی این سازها نام های گوناگونی دارند، از جمله باغلامای بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زيمبرا وتنبور. سازهای این خانواده با دستان بندی های مختلف ( ۱۷،۱۲،۹ و ۲۴ دستان ) دیده می شوند که هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را دارند. وترها غالباً به تعداد ۶ یا ۷ عدد در سه ردیف قرار می گیرند. امروزه از انواع باغلاما با وترها و دستانهای کمتر نیز استفاده می کنند. باغلاما و سازهای هم خانواده آن از سازهای زهی مضرابی ( زخمهای ) مقید است که با مضراب نواخته می شوند و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می‌گیرند .

* ویژگی ظاهری و ساختاری سازهای خانواده باغلاما : باغلاما کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای نسبتاً طویل دارد که دستان ها روی آن بسته می شوند. روی دهانه کاسه، صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت اند از: وترها، سیم گیر، خرک، شیطانک، گوشی ها و مضراب.

کوک سازهای خانواده باغلاما: باغلاما و سازهای هم خانواده آن کوک های مختلفی دارند که متداول ترین آنها کوک های زیرند: کوک تنبورا ( ساز ) و باغلامان ( دیوان ساز )

* دستان بندی سازهای خانواده باغلاما: در اینجا دستان بندی دو نوع از سازهای خانواده باغلاما را مورد توجه قرار می دهیم:

الف ) دستان بندی باغلاما ( دیوان ساز ) ـ على حسن ( آذربایجان غربی)

ب ) دستان بندی تنبورا ( ساز ) ـ على حسن

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( آذربايجان و کردستان)

* کوک تار آذربایجانی : این ساز بر مبنای دیاپازون کوک می شود، اما این مبنا در اجراهای مختلف متفاوت است:
الف ـ در همراهی با ارکستر سمفونیک، پیانو و سایر سازهای غربی، وترهای مضاعف ردیف اول، « دو » كوك ميشود.
ب ـ در همراهی با ارکستر سازهای ملی آذربایجان، وترهای مضاعف ردیف اول، « سی » کوک می شوند.
ج ـ گاه در همراهی با ارکستر و خوانندگان اپرا، وترهای مضاعف ردیف اول، « لا » کوک می شوند.
د ـ در همراهی با خواننده در اجرای سنتی مقامات، وترهای مضاعف ردیف اول بنا به وسعت صدای خواننده، « سی » ، « سی بمل » یا « لا » کوک می شوند.
تار آذربایجانی برای اجرای مقامات ايرانی نيز به صورت های مختلفی کوک می شود که برخی از آنها به شرح زیرند:
برای ماهور « دو »، چهارگاه « دو »، شور « سل »، شوشتری « دو »، رهاب « سل »، حجاز، گردشهناز (شعبه ای از شور «دو» )، و ارتا ماهور « فا». از کوک های دیگری هم برای اجرای مقامات و شعبه های مختلف استفاده می شود که از ذکر همه آنها صرف نظر می کنم.

* تکنیکهای اجرایی تار آذربایجانی : در آذربایجان، تک نوازان تار از اهمیت بسیار برخوردارند. ساختمان و امکانات اجرایی این ساز، نوازندگان آن را مجبور کرده است تکنیکهای اجرایی دشواری را بیاموزند.
در میان سازهای متداول در موسیقی آذربایجان، رپرتوار تار از همه گسترده تر است و وجود رپرتوار مکتوب برای این ساز باعث شده است اغلب تکنیکهای اجرایی، نشانه های خاص و تعریف شده داشته باشند.

* مهمترین تکنیک های دست راست در تار آذربایجانی عبارت اند از: اوست مضراب ( مضراب علی سلیمی رو یا بالا )، آت مضراب ( مضراب زیر یا پایین )، روخت ( تریمول ، ریز )، دویمه مضراب، سانتور مضراب ( قایتاقی مضراب ) ، قاشیق مضراب، عاشیق سیاقی مضراب، خراش، دراب، شلال و قوشا مضراب.

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی – قسمت 29

* مهمترین تکنیک های دست چپ نیز در تار آذربایجانی عبارت اند از: لالبارماق، دارتماسیم ( کندن ، پنجه کاری )، تکیه، گلیساندو، اجرای چند صدا در یک زمان، استفاده از انگشت اول به عنوان شیطانک موقت، ویبراسیون طولی، ويبراسيون عرضی (درشت و ریز) و ویبراسیون با لرزندان کاسه طنینی در بغل ( خوم تار ). به دلیل وجود سیم باس و سیم های زنگ در این ساز، از انگشت شست دست چپ نمی توان در انگشت گذاری استفاده کرد.

* موارد و نوع استفاده تار آذربایجانی: تار آذربایجانی مهمترین و اصلی ترین ساز در اجرای مقامات و دستگاه های موسیقی آذربایجان است که هم در همراهی آواز، هم به صورت تک نوازی و هم همراه با سازهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. مجالس عروسی و شادمانی، محافل اُنس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان، ارکسترهای مختلط، ارکسترهای سمفونیک، اپرا و باله از عرصه های حضور این ساز هستند.

* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تار آذربایجانی:
کاسه طنینی: چوبهای توت، گردو
دسته: چوب گردو
پوست: پوست دل ( قلب ) گاو
گوشیها: چوب های گردو، جنگلی، آرموت
شیطانک اصلی و شیطانک سیم باس ( یکپارچه ): شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر
شیطانک های سیم های زنگ: میخ های فولادی
سیم گیر: شاخ، آلیاژهای برنج و آلومینیم
خرک: شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر

* مواد مصنوعی وترهای مضاعف:
گروه اول ( وترهای اول و دوم ): سیم فولادی سفید
گروه دوم ( وترهای سوم و چهارم ): سیم برنزی زرد
وتر پنجم: سیم فولادی سفید
وتر ششم: سیم فولادی سفید با روکش نایلونی یا سیم برنزی با روکش فنری
سیم باس: سیم فولادی سفید با روکش فنری
سیم های زنگ: سیم فولادی سفید
دستان ها: زه ( در قدیم )، سیم نایلونی
مضراب: شاخ گاومیش ماده، مواد مصنوعی

۳) سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( كردستان):

باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولیست و در میان مردم ترک زبان و کردزبان ترکیه و شمال عراق رایج است. در نیم قرن گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیشتر توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج یافته است. گمان می رود باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی هستند که روی قوپوز ( ساز عاشیقی ) صورت گرفته است. قوپوز ساز مورد استفاده اوزانهای قرون گذشته ( اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد ) بوده است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند. در آناتولی این سازها نام های گوناگونی دارند، از جمله باغلامای بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زيمبرا وتنبور. سازهای این خانواده با دستان بندی های مختلف ( ۱۷،۱۲،۹ و ۲۴ دستان ) دیده می شوند که هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را دارند. وترها غالباً به تعداد ۶ یا ۷ عدد در سه ردیف قرار می گیرند. امروزه از انواع باغلاما با وترها و دستانهای کمتر نیز استفاده می کنند. باغلاما و سازهای هم خانواده آن از سازهای زهی مضرابی ( زخمهای ) مقید است که با مضراب نواخته می شوند و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرند .

* ویژگی ظاهری و ساختاری سازهای خانواده باغلاما : باغلاما کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای نسبتاً طویل دارد که دستان ها روی آن بسته می شوند. روی دهانه کاسه، صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت اند از: وترها، سیم گیر، خرک، شیطانک، گوشی ها و مضراب.

کوک سازهای خانواده باغلاما: باغلاما و سازهای هم خانواده آن کوک های مختلفی دارند که متداول ترین آنها کوک های زیرند: کوک تنبورا ( ساز ) و باغلامان ( دیوان ساز )

  Ovarian Cancer (1)

* دستان بندی سازهای خانواده باغلاما: در اینجا دستان بندی دو نوع از سازهای خانواده باغلاما را مورد توجه قرار می دهیم:
الف ) دستان بندی باغلاما ( دیوان ساز ) ـ على حسن ( آذربایجان غربی)
ب ) دستان بندی تنبورا ( ساز ) ـ على حسن ( آذربایجان غربی)

* تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما: تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما به ویژه در ترکیه پیشرفته و پیچیده اند اما در ایران این سازها با تکنیک های ساده تری اجرا می شوند. روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها انگشت گذاری می شود اما انگشت گذاری روی وترهای ردیف اول بیشتر است و ملودی غالباً روی وترهای ردیف اول اجرا می شود. از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده می کنند.

سازهای این خانواده غالباً با مضرابی از جنس پلاستیک نرم نواخته می شوند.

* موارد و نوع استفاده سازهای خانواده باغلاما: باغلاما و سازهای هم خانواده آن رپرتوار گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی ترکی، کردی و ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. این سازها هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازهای انواده باغلاما:

  • کاسه طنینی یکپارچه ( گاه ترکه ای ): چوبهای پروانه، عرعر ( سروکوهی )، ماعون ( ماهون )
  • صفحه: چوب صنوبر ، چوب های دیگر
  • دسته: چوب بلوط، چوب های سخت دیگر
  • دستان ها: سیم نایلونی
  • خرک: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوبهای سخت
  • وترها: زه یا موی دم اسب ( در قدیم )، سیم فولادی
  • شیطانک و سیم گیر: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوبهای سخت
  • مضراب: چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو ( در قدیم )، شاخ، پر غاز، پلاستیک نرم

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.

* تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما: تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما به ویژه در ترکیه پیشرفته و پیچیده اند اما در ایران این سازها با تکنیک های ساده تری اجرا می شوند. روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها انگشت گذاری می شود اما انگشت گذاری روی وترهای ردیف اول بیشتر است و ملودی غالباً روی وترهای ردیف اول اجرا می شود. از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده می کنند.

سازهای این خانواده غالباً با مضرابی از جنس پلاستیک نرم نواخته می شوند.

* موارد و نوع استفاده سازهای خانواده باغلاما: باغلاما و سازهای هم خانواده آن رپرتوار گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی ترکی، کردی و ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. این سازها هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازهای انواده باغلاما:

  • کاسه طنینی یکپارچه ( گاه ترکه ای ): چوبهای پروانه، عرعر ( سروکوهی )، ماعون ( ماهون )
  • صفحه: چوب صنوبر ، چوب های دیگر
  • دسته: چوب بلوط، چوب های سخت دیگر
  • دستان ها: سیم نایلونی
  • خرک: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوبهای سخت
  • وترها: زه یا موی دم اسب ( در قدیم )، سیم فولادی
  • شیطانک و سیم گیر: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوبهای سخت
  • مضراب: چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو ( در قدیم )، شاخ، پر غاز، پلاستیک نرم

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان