نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

سرطان تخمدان:

طبق جدیدترین دستاوردهای علم پزشکی امروزه مشخص شده که این سرطان از لوله های رحم آغاز می شود و وارد تخمدان ها می شود. در بدن زن ها دو تخمدان وجود دارد که تخمک ها را تولید می کنند و منبع اصلی هورمون های زنانه استروژن و پروژسترون هستند. در طول سال های اخیر درمان های موثرتری برای سرطان تخمدان پیدا شده و اگر این سرطان در مراحل اولیه تشخیص داده شود امید به بهبودی فرد مبتلا به سرطان تخمدان با استفاده از این روشها بیشتر خواهد بود. در تصویر زیر، نمای بزرگنمایی شده از توده ی سرطانی شکل گرفته در درون تخمدان را مشاهده می کنید.

آناتومی و فیزیولوژی:

تخمدانها دو غده تخم مرغی شکل هستند که در دو طرف رحم قرار گرفته اند و از طریق لوله های فالوپ به رحم مرتبط می شوند. تخمدان ها در حفره لگن قرار گرفته اند. مانند بیضه ها ابتدا در ناحیه کمر قرار دارند ولی به تدریج نزول کرده، در حفره لگن استقرار می یابند. سطح تخمدانها قبل از بلوغ صاف است و با پیشرفت سن ناصاف می شود. تخمدان، توسط رباط مخصوص تخمدان به رحم متصل بوده و از خارج توسط ورقه ای از سلول های پوششی به نام طبقه زاینده احاطه شده است. داخل تخمدان، سلول های جنسی در مراحل مختلف رشد، همراه با تعدادی سلول محافظ و بافت همبند دیده می شود. معمولا در هر سیکل تخمدانی، چند سلول جنسی به مرحله بلوغ می رسند. ولی فقط یکی از آنها به عنوان اووسیت بالغ از تخمدان خارج می شود.  تخمدان در بدن جنس ماده وجود دارد و حاوی تخمک های نارس می باشد که بعد از رشد به تخمک بالغ تبدیل شده و توانایی لقاح را کسب می کند. در هر دوره اغلب یک تخمک از یک تخمدان آزاد می شود. اگر هیچ کدام از سلول های اسپرم نتوانند خود را به تخمک برسانند، بعد از مدتی تخمک توانایی لقاح خود را از دست میدهد و به دنبال آن قاعدگی رخ می دهد. 

تخمدان ها حاوی فولیکول هایی هستند که تخمک ها را در خود نگه می دارند. تخمدان ها علاوه بر تولید سلول های جنسی ماده (تخمک) هورمون هایی را نیز ترشح می کنند. در واقع هر تخمدان از تعدادی واحد ساختمانی به نام فولیکول ساخته شده است که در هر دوره تخمک گذاری یکی از آنها رشد کرده و یک تخمک را آزاد می سازد. در حین یا درست پیش از تخمک‌گذاری، ترشحات گردن رحم معمولا ظاهری مانند سفیده تخم مرغ پیدا می کند. هر چقدر بیشتر از دوره بگذرد، حجم این ترشحات افزایش پیدا کرده و بافت آنها نیز تغییر می کند. 

ریسك فاكتورها:

فاکتورهای خطر زا در زیر، رابطه مستقیمی با احتمال پیش رفت این بیماری دارند:

سابقه خانوادگی: زنانی که مادر یا خواهر یا اقوام نزدیک به سرطان تخمدان یا سرطان سینه مبتلا هستند، احتمال پیش رفت این بیماری در فرد بیشتر از سایرین است. آزمایش ژنتیکی جهت تشخیص اینکه آیا فرد ژن مربوط به این سرطان را دارد، صورت می گیرد.

سن و سال: 

بیشتر سرطان های تخمدان بعد از یائسگی اتفاق می افتند و مخصوصاً در زنان بالای ۶۳ سال دیده شده است. تا قبل از ۴۰ سالگی احتمال ابتلا به این بیماری بسیار نادر است.

تاریخچه بارداری:

زنانی که تجربه یک یا دو بارداری کامل را مخصوصاً تا قبل از ۲۶ سالگی داشته اند، خطر ابتلا به این بیماری بسیار کاهش می یابد. هرچه تعداد بارداری بیشتری را تجربه کرده باشند، خطر ابتلا کاهش می یابد. همچنین شیر دادن در دوران شیر دهی نیز احتمال این بیماری را کاهش می دهد.

قرص های ضد بارداری: 

قرص های ضد بارداری برای ۳ تا ۶ ماه از خطر ابتلا به سرطان تخمدان می کاهد. هرچه بیشتر از این قرص ها استفاده شود، خطر ابتلا کاهش می یابد. تزریق هورمون ضد بارداری (DMPA)  مخصوصاً برای سه سال یا بیشتر، از احتمال ابتلا به این سرطان می کاهد.

درمان باروری: 

داروهای باروری نسبت مستقیمی با خطر ابتلا به سرطان تخمدان دارند، مخصوصاً در زنانی که بیشتر از یک سال بدون اینکه باردار شوند، از این قرص ها استفاده کردند. احتمال ابتلا به سرطان تخمدان در بانوانی که قدرت باروری ندارند نسبت به دیگران بیشتر است.

سرطان سینه: 

متاسفانه بانوانی که به سرطان سینه مبتلا هستند، شانس بالاتری برای سرطان تخمداندارند. بدین دلیل در صورت تشخیص سرطان سینه یا مشاهده ژن مثبت سرطان سینه در آزمایشات، اقدامات پیشگیری کننده صورت می گیرد.

هورمون تراپی:

هورمون تراپی خطر پیش رفت سرطان را کمی بالا می برد. هرچه هورمون تراپی ادامه پیدا کند، ریسک ابتلا به این سرطان بیشتر می شود. در صورت قطع هورمون تراپی، بدن به وضعیت عادی بر می گردد. آندروژن تراپی مانند استفاده از دارو، خطر ابتلا را افزایش می دهد.    

چاقی بیش از حد و اضافه وزن: 

چاقی و اضافه وزن خطر ابتلا به بسیاری از سرطان ها را افزایش می دهد. سرطان تخمدان در زنان با شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر از ۳۰ شایع تر می باشد.

جراحی اندام های تناسلی: 

در صورت سابقه جراحی در اندام های تناسلی، ریسک ابتلا به سرطان تخمدان کاهش می یابد. در زنانی که تحت درمان از طریق لیزر لوله های رحمی قرار می گیرند، خطر ابتلا تا ۷۰ درصد کاهش می یابد. همچنین هیستروکتومی تا ۳۰ درصد خطر ابتلا را می کاهد.

آندومتریوز: 

زنانی که مبتلا به آندومتریوز هستند نسبت به زنان دیگر، ۳۰ درصد بیشتر خطر پیش رفت این سرطان را دارند.

علایم و نشانه ها: 

درد در ناحیه لگن می تواند نشانه سرطان تخمدان باشد. اکثر سرطان های تخمدان در ابتدا پوشش بیرونی یا اپیتلیوم را در تخمدان ها درگیر می کنند. در مراحل اولیه سرطان ممکن است هیچ علائمی مشاهده نشده و یا علائم بسیار ناچیزی مشاهده شود. علائم سرطان تخمدان ممکن است مشابه علائم دیگر وضعیت ها یا شرایط، مثل سندروم پیش از قاعدگی، سندروم روده تحریک پذیر یا مشکل موقتی در مثانه باشد. تفاوت اصلی بین این سرطان و دیگر بیماری ها، ماندگاری و پیش رفت در میزان درد و علائم می باشد.

اولین علامت سرطان تخمدان شامل موارد زیر هستند:

• • درد در ناحیه لگن، زیر شکم یا قسمت پایین بدن
• • درد در پشت و کمر
• • سوء هاضمه و سوزش سر دل
• • احساس سیری زود هنگام
• • تکرر ادرار
• • درد هنگام آمیزش جنسی
• • تغییر در گوارش و عملکرد روده مثل یبوست

علائم سرطان تخمدان پیشرفته:

• • حالت تهوع
• • کاهش وزن ناگهانی
• • تنفس با دشواری
• • خستگی مفرط
• • کم اشتهایی

در تجربه های فردی مواردی مثل نفخ معده و فشار یا درد در شکم و لگن بیشتر از چند هفته دیده می شود که باید سریعاً به پزشک متخصص انکولوژی مراجعه شود.

تشخیص: 

جهت تشخیص پزشک به معاینه ناحیه لگن جهت لمس هر گونه مورد مشکوک در رحم و تخمدان ها می پردازد. همچنین سابقه خانوادگی و سابقه دارویی بیمار چک می شود. آزمایشات زیر جهت کمک به تشخیص سرطان تخمدان صورت می گیرد:

آزمایش خون:

 جهت سنجش یک فاکتور خاص در خون به نام CA-125 صورت می گیرد.

آزمایشات دیداری: 

سونوگرافی ناحیه واژینال، ام آر آی ، سی تی اسکن و غیره صورت می گیرد.

لاپاراسکوپی: 

یک لاپاراسکوپ (لوله مجهز به دوربین ) از طریق جراحی وارد قسمت زیرین شکم شده و به پزشک این قابلیت را می دهد که وضعیت تخمدان ها را مشاهده کرده و در صورت لزوم از بافت آن جهت کشت، نمونه بگیرد.

کلونوسکوپی: 

در صورتی که یبوست یا خونریزی در ناحیه مقعد دیده شود، احتمالاً برای چک کردن روده بزرگ و یا کلون، نیاز به کلونوسکوپی می باشد.

آسپیراسیون مایع شکم:

در صورتی که شکم فرد بیمار ورم کرده باشد، احتمالاً مقداری مایع در زیر شکم جمع شده، که می توان با استفاده از سرنگ مقداری از آن را برای آزمایشات نمونه گرفت.

بایوپسی: 

راه معمول تشخیص سرطان تخمدان، برداشتن تومور یا قسمتی از تومور و انجام آزمایشات مربوطه جهت یافتن سلول های سرطانی می باشد.

مرحله بندی: 

در صورتی که این سرطان تشخیص داده شود، قدم بعدی مشخص کردن مرحله بیماری و درجه آن است.

مرحله سرطان به درجه گستردگی این بیماری بر می گردد. روش های مختلفی جهت تعیین درجه سرطان وجود دارد. در زیر به شرح هر یک از مراحل بیماری می پردازیم:

مرحله اول: 

سلول های سرطانی تنها یک تخمدان یا هر دو تخمدان را درگیر کرده و به نواحی و اعضای دیگر، گسترش نمی یابند.

مرحله دوم: 

سرطان یک یا هر دو تخمدان را درگیر کرده و به نواحی اطراف لگن خاصره مانند رحم، لوله های رحمی، مثانه و مقعد سرایت می کند.

مرحله سوم: 

سرطان یک یا هر دو تخمدان را درگیر کرده و به بافت شکم و غدد لنفاوی نیز سرایت می کند.

مرحله چهارم: 

سرطان به دیگر بافت های بدن، بیرون از نواحی اطراف دستگاه تناسلی سرایت می کند. این نواحی شامل شکم و لگن می باشد. اعضای دیگر بدن مثل کبد، طحال و مایعات اطراف ریه ها نیز درگیر می شوند.

تشخیص درست درجه و مرحله این بیماری برای انتخاب بهترین درمان به پزشک کمک می کند. ولی تشخیص درست درجه این سرطان نمی تواند به پیش بینی وضعیت پیش رفت آن کمک کند.