شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت سی و دوم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل پنجم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای بادی (هوا – صدا) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

ادامه سازهای بادی، موارد و نوع استفاده نی:

نی مهمترین و شاید یگانه ترین ساز در فرهنگ چوپانی، شبانی و ساربانی است. بیشتر چوپانان با نواختن نی آشنا هستند و در زندگی و آداب شبانی، نی یکی از لوازم است. بسیاری از پیام های چوپان به دام ها، با نی منتقل می شوند. در موسیقی نواحی ایران، ورود و خروج دام به آغل، جمع کردن گله، آب خوردن وهریک با نواختن آهنگ خاصی با نی صورت می گیرند. علاوه بر اینها نی همدم تنهایی چوپانان در دشت و کویر و کوهستان است. از این ساز در مراسم و آیین های دیگری چون عروسی، سوگ، تعزیه و موسیقی درمانی نیز استفاده می کنند. رپرتوارنی نواحی ایران در درجه نخست به مقام ها و آهنگ های چوپانی و بعد به مقام ها، ترانه ها و آهنگ های عمومی آن منطقه اختصاص دارد. نی را هم، تنها و هم همراه با آواز می نوازند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی: 

جنس نی در اصل نی نیزار است. نی های مناطق خشک و کویری بر نی های مناطق مرطوب ترجیح دارند. وقتی نی مناسب در دسترس نباشد گاه نی را از جنس های دیگری چون فلز، مواد مصنوعی و چوب نیز می سازند. نی های فلزی از جنس های مختلفی چون برنج، آلومینیم، لوله آب، لوله فولادی وساخته می شوند. نی برنجی کردستان که شمشال نامیده می شود چنان در فرهنگ کردی جاافتاده که گاه تصور می شود شمشال از بنیاد فلزی بوده است. صرف نظر از شمشال فلزی کردستان که صدادهی منحصر به فردی دارد هیچ جنسی برای نی بهتر از نی نیزار نیست زیرا بهترین صدا از نی نیزار تولید می شود.

هواصدای مقید لبه دار لوله ای (نی لبک): 

نی لبک ها گروهی از هواصداها هستند که از گروه نی ها مشتق شده اند و در موسیقی غربی به ریکوردرها شهرت دارند. نی لبک ها در مقایسه با نی ها امکانات اجرایی محدودتری دارند اما نواختن و به صدا در آوردن آنها به خاطر ساختاری که دارند آسان تر از نی هاست. به همین دلیل است که جز نوازندگان حرفه ای، افراد دیگری نیز آنها را می نوازند. سازهای خانواده نی لبک در بعضی نواحی ایران متداول اند و با نام های مختلفی چون نی لبک، کبک، سیکاتک، شمشاد، توتک، سوتک، شوتک وشناخته می شوند.

  جدول شماره 160 پیام جوان

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی لبک: 

نی لبک لوله صوتی کوتاهیست که روی آن تعدادی سوراخ صوتی در جلو ایجاد شده اند.  بیشتر نی لبک ها فاقد سوراخ پشت سر نی لبک (قسمتی که در آن می دمند) را به شکل خاصی برش می دهند و متناسب با این برش، قطعه چوبی در دهانه می گذارند، به گونه ای که میان آن و جداره بدنه شکاف باریکی ایجاد شود. این شکاف هوای ناشی از دمیدن را مستقیماً به لبه تیزی که روی بدنه و نزدیک دهانه ایجاد شده هستند هدایت می کند. برخورد هوا با این لبه تیز باعث به صدا درآمدن نی لبک گیلان نی لبک گلستان نی لبک می شود. (منطقه تالش) (منطقه کتول)

تکنیک اجرایی نی لبک:  

از تکنیک نفس برگردان نیز در نواختن نی لبک استفاده می کنند و به این ترتیب صدای آن ممتد و بدون فاصله و مکث به گوش می رسد. به خاطر فقدان سوراخ پشت در بعضی نمونه ها این ساز محدوده صوتی وسیعی ندارد. البته نوازندگان حرفه ای می توانند آهنگ مورد نظر را در دو اکتاو مختلف اجرا کنند. حدود اجرایی متعارف در نی لبکهای فاقد سوراخ پشت به صورت زیر است. در اینجا صدای «دو» یک صدای فرضی ست و سایر صداها نیز با تغییر فشار هوا و گرفتن کامل یا ناقص سوراخ ها تا حدودی متغیر هستند: در نی لبک های دارای شش سوراخ در جلو در نیلیک های دارای پنج سوراخ در جلو. در نی لبک های حرفه ای که غالباً دارای سوراخ پشت نیز هستند این محدوده صوتی در یک اکتا و بالاتر نیز قابل اجراست. به صدا در آوردن نی لبک به خاطر ساختار قسمت دهانی آن ساده است و به همین دلیل حتی کودکان نیز می توانند آن را به راحتی بنوازند. نی لبک ها اگرچه سازهایی غیر حرفه ای محسوب می شوند اما نوازندگان حرفه ای هم گاه آنها را می نوازند.

موارد و نوع استفاده نی لبک: 

 نی لبک اصولاً سازی غیر حرفه ای است که برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود. نی نوازان و چوپانان نیز گاه به طور حرفه ای از آن استفاده می کنند . نی لبک را غالباً به تنهایی می نوازند و ساز دیگری آن را همراهی نمی کند. 

  آداب فرهنگی و آیین ملی در ایران باستان – قسمت 33

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی لبک: جنس اصلی نی لبک نی نیزار است اما در بعضی نواحی ایران نی لبک را با جنس های دیگری چون چوب، لوله فلزی یا مواد مصنوعی نیز می سازند. 

نی لبک مضاعف (دوتایی):  

نی لبک ها مانند نی ها سازهایی منفرد هستند، یعنی یک لوله صوتی ساختمان ساز را تشکیل می دهد. در بلوچستان نوعی نی لبک بلند مضاعف چوبی متداول است که به دونگی (دونی/جفت نی) معروف است. اگرچه اصل این ساز بلوچی نیست و از پاکستان به بلوچستان ایران آورده شده اما و توانسته است خود را در موسیقی بلوچستان تثبیت نماید. دونلی، دو لوله صوتی ست که یکی از آنها نغمه یا ملودی و دیگری واخوان را اجرا می کنند. در اینجا حدود اجرایی دونلی شیر محمد اسپندار از بمپور بلوچستان ارائه می شود. سقف و كف صوتی دونلی های مختلف، برحسب اندازه آنها، متفاوت است. این حدود اجرایی متعلق به آن نی است که وظیفه اجرای ملودی را بر عهده دارد.

هواصدای مقید لبه دار محفظه ای (سوتک):  

سوتک ها یا سوت سوتک ها هواصداهایی هستند که معمولاً از سفال ساخته می شوند. امکانات صوتی محدودی دارند. سازهایی غیر حرفه ای اند. بیشتر توسط کودکان نواخته می شوند. شکل آنها غالباً نمادین است. بعضی از آنها به جای لوله صوتی، محفظه صوتی دارند. دهانی آنها مانند دهانی سازهای گروه نی لبک است. سوتک ها در بیشتر فرهنگ های جهان دیده می شوند. اگرچه امروزه در برخی نواحی ایران سوتک متداول نیست اما احتمالاً در ادوار گذشته این ساز در اغلب نواحی ایران متداول بوده است. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری سوتک:  

ساختار سوتک از دو قسمت تولید صدا و بدنه تشکیل شده است. قسمت تولید صدا در همه سوتک ها تقریباً مشابه و مانند دهانی نی لبک است که هوا از طریق یک شکاف باریک به یک لبه تیز برخورد می کند و صدا ایجاد می شود. 

در پایان مقاله این ماه، قطعه فریاد از آلبوم فریاد را تقدیم به خانواده های داغداری میکنم که در راه آزادی مام وطن از عزیزانشان گذشتند و خشمشان همچون آتش زیر خاکستر همچنان شعله ور است و بزودی آتشی دیگر بر پیکر فاسد جنایتکاران خواهد افکند.

«فریاد» نام آلبومی است که در دهه هشتاد توسط حضرت استاد محمد رضا شجریان و جناب استاد علیزاده در سال ۱۳۸۲ منتشر شد.  قطعات این مجموعه موسیقایی سال ۱۳۸۱ در لس‌آنجلس در قالب کنسرت اجرا شد. این اثر پس از وقوع زلزله ویرانگر بم در دی‌ماه سال ۱۳۸۲ طی برگزاری کنسرت به زلزله‌زدگان بم تقدیم شد و عواید آن نیز به بازماندگان این حادثه اختصاص یافت. پس از آن بود که آلبوم تصویری آن با نام «هم‌نوا با بم» منتشر شد. آلبوم «فریاد» در دستگاه راست پنجگاه، شور و همایون اجرا شده است.

  سلسله مقالات “مولوی، معلم بلخی، شمس شعر شرقی” (2)

قطعه «فریاد» یکی از قطعات آلبوم مذکور است که شعر آن سروده روانشاد مهدی اخوان ثالث است. 

در آلبوم «فریاد» قطعه دیگری نیز وجود دارد که شعر آن سروده روانشاد استاد فریدون  مشیری است و این اثر نیز به زلزله‌زدگان بم تقدیم شد ومضمون و محتوای شعر نیز با حادثه بم مرتبط است.

خانه ام آتش گرفته ست، آتشی جانسوز

هر طرف می سوزد این آتش

پرده ها و فرشها را ، تارشان با پود

من به هر سو می دوم گریان

در لهیب آتش پر دود

وز میان خنده هایم تلخ

و خروش گریه ام ناشاد

از دورن خسته ی سوزان

می كنم فریاد ، ای فریاد ! ای فریاد

خانه ام آتش گرفته ست ، آتشی بی رحم

همچنان می سوزد این آتش

نقشهایی را كه من بستم به خون دل

بر سر و چشم در و دیوار

در شب  رسوای بی ساحل

وای بر من ، سوزد و سوزد

غنچه هایی را كه پروردم به دشواری

در دهان گود گلدانها

روزهای سخت بیماری

از فراز بامهاشان ، شاد

دشمنانم موذیانه خنده های فتحشان بر لب

بر من آتش به جان ناظر

در پناه این مشبك شب

من به هر سو می دوم

گریان ازین بیداد

می كنم فریاد ، ای فریاد ! ای فریاد

وای بر من، همچنان می‌سوزد این آتش

آنچه دارم یادگار و دفتر و دیوان

و آنچه دارد منظر و ایوان

من به دستان پر از تاول

این طرف را می كنم خاموش

وز لهیب آن روم از هوش

ز آندگر سو شعله برخیزد، به گردش دود

تا سحرگاهان، كه می داند كه بود من شود نابود

خفته اند این مهربان همسایگانم شاد در بستر

صبح از من مانده بر جا مشت خاكستر

وای، آیا هیچ سر بر می‌كنند از خواب

مهربان همسایگانم از پی امداد ؟

سوزدم این آتش بیداد گر بنیاد

می‌كنم فریاد ، ای فریاد ! ای فریاد

وتا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی. 

ساقیا، سرو چمان،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان