نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل چهارم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (با پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

۲ـ دهل خراسان: دهل خراسان نیز پوست دو طرفه ای است که با چوب نواخته میشود. دهل خراسان عزیزم را می توان از نظر فرهنگی به سه منطقه جنوب، شرق ـ مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی چون بیرجند، گناباد ، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل های رایج در سایر شهرهای جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی ـ مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و …) نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل های جنوب خراسان (به جز بیرجند) ندارد. دهل شمال خراسان نیز در مجموع شبیه دهل های دیگر مناطق خراسان است که از آن جمله دهل جنوب خراسان (گناباد)، دهل شرق خراسان (تربت جام)، دهل شمال خراسان (شیروان) را میتوان ذکر کرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل خراسان: دهل های متداول در خراسان (به جز بیرجند)، در مجموع ویژگی های ظاهری نسبتاً مشترکی دارند. این دهل ها شامل استوانه چوبی نسبتاً کوتاهی هستند که بر دوسر آن پوست کشیده اند. این استوانه از گردکردن تسمه ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف ابتدا طوقه ای چوبی و گاه فلزی می کشند و طوقه همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه دهل متصل می کنند. دهل خراسان نیز معمولاً با تسمه یا طناب از شانه چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه ای باریک به صدا در می آیند.

تکنیک های اجرایی دهل خراسان: چوب دهل در دست راست نوازنده و ترکه در میان انگشت های دست چپ او قرار می گیرند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک-ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه ریتمیک به وجود می آورند. صدای برخورد چوب دهل به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم، و صدای برخورد ترکه به پوست چپ تیز، نافذ و زیر است.

موارد و نوع استفاده دهل خراسان: دهل، ساز همراهی کننده سُرنا است و مجالس عروسی و شادمانی مهم ترین عرصه حضور دهل و سُرنا هستند. رپرتوار سُرنا و دهل خراسان شامل آهنگ های رقص، مراسم اسب چوبی (گناباد، سبزوار و شمال خراسان)، اجرای برخی مقام های اصلی منطقه و برخی ترانه ها است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان

بدنه: چوب های جنگلی، توت، چنار، سپیدار

پوست: پوست های بز، گوسفند، آهو، بزغاله

چوب (مضراب) دهل: چوب های گز، سیاچو، گردو، زردآلو

ترکه: چوب بید

طوقه: چوب های قابل انعطاف

طناب: نخ، موی بز، پلاستیک

۳ـ دمّام بوشهر: دمّام از پوست-صداهای دو طرفه ای است که بدنه استوانه ای نسبتاً بلند دارند و با چوب (مضراب) و دست نواخته می شوند. دمام های بوشهر معمولاً در سه اندازه اند و در واقع سه کارکرد مختلف دارند. نوع اول، دمام معمولی ست که تعدادشان در گروه معمولاً چهار عدد است. نوع دوم، دمام غمبر است که می تواند اندازه دمام معمولی یا بزرگتر از آن باشد. در کنار چهار دمام معمولی از دو دمام غمبر استفاده می شود. نوع سوم، دمام إشکون، از دو نوع قبلی کوچک تر است و تعداد آن در گروه معمولاً یک عدد است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دمام: دمام، استوانه ای از چوب یکپارچه یا ترکه ای و گاه فلزی است که بر دو طرف آن پوست کشیده اند. پوست را ابتدا دور طوقه هایی به نام چمبره از جنس نی خیزران یا بامبو می کشند. هر دمام چهار چمبره دارد که در میان پوست صداهای متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است. زیرا همه طبل های دو طرفه معمولاً دارای دو طوقه هستند، اما دمام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقه ها همراه با پوست در دو طرف دمام با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می شوند. دمام را با یک قطعه چوب (ساقه برگ نخل) که اندکی قوس دارد می نوازند.

تکنیک های اجرایی دمام: چوب یا گرز دمام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار می گیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته می شوند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک ـ ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه ریتمیک به وجود می آورند. این مکالمه در دمام معمولی، ساده تر است و به ترتیب در دمام غمبر و اشکون پیچیده تر می شود. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم، و صدای برخورد کف و انگشت های دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است. دمام های غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطه ای میان دمام های معمولی و دمام إشکون هستند. دمام های معمولی پایه های اصلی جریان ریتم را ایجاد می کنند و دمام های غمبر این پایه ها را به ساختمان ریتمیک تبدیل می کنند و دمام إشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک می پردازد. بنابراین نقش دمان اشکون از سایر دمام ها مشکل تر و مهم تر است.

موارد و نوع استفاده دمام: موارد اصلی استفاده از دمام در چند دهه اخیر، محدود به مراسم سوگواری در قالب گروه های دمام و سنج و بوق است. در سال های اخیر از این ساز در موقعیت های دیگری چون مراسم یزله و همراهی با نی انبان و نی جفتی نیز استفاده می کنند. گروه های دمام و و سنج و بوق، متشکل از تعدادی دمام (معمولاً فرد)، تعدادی سنج (معمولاً فرد) و یک بوق شاخی هستند و وظیفه اعلام آغاز مراسم سوگواری را برعهده دارند. در گذشته از دمام هنگام انجام کارهای دریایی در کشتی یا ساحل، مراسم اهل هوا (نوعی مراسم موسیقی درمانی)، مراسم دم دم سحری (مراسم سحرگاه) و چند موقعیت دیگر نیز استفاده، شده است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دمام

بدنه: چوب یکپارچه یا ترکه ای، فلز

پوست: پوست بز

چمبره (طوقه): نی بامبو، خیزران، چوب، میله فلزی چوب

(گرز) دمام: ساقه برگ درخت نخل

طناب: الیافی مانند کنف، بندنخی

۴ـ دگر (دهلک) بلوچستان: دگر یا دهلک، پوست-صدای دو طرفه ای است که بدنه استوانه ای نسبتاً بلند دارد و فقط با دست نواخته می شود. این ساز در همه مناطق بلوچستان از شمال تا جنوب متداول است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دگر: دگر اندازه ثابتی ندارد، اما وجه مشترک همه دگرها در کوچک بودن اندازه آنها نسبت به دهل بلوچی است و به همین دلیل به آن دهلک، یعنی دهل کوچک می گویند. دگر، استوانه چوبی یکپارچه و گاه فلزی است که برسر آن پوست کشیده می شود. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای می کشند و طوقه همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می کنند.

تکنیک های اجرایی ذکر: اگرچه دست های راست و چپ در نواختن دگر نقش چندان متقاوتی نسبت به هم ندارند اما صدای پوست سمت راست، هم به خاطر نحوه نواختن و هم به خاطر بزرگتر بودن دهانه و وسعت بیشتر پوست. در نمونه هایی که دهانه های هم اندازه ندارند، بم تر است. هنگام نواختن بر پوست سمت راست، بیشتر از پاشنه دست (قسمت داخلی مچ)، کف و انگشت های دست راست استفاده می شود. پوست سمت چپ معمولاً صدای زیرتری دارد و با کف و بیشتر انگشت های دست چپ نواخته می شود. دگر را هنگام نواختن به صورت افقی روی زمین می گذارند و در حالت نشسته می نوازند.

موارد و نوع استفاده دگر: این پوست صدا، ساز مورد استفاده در گروه های موسیقی بلوچی و به ویژه در اجرای سوت (ترانه های شاد بلوچی) در مجالس عروسی و شادی است.

جنس و موارد به کار رفته در ساختمان دگر

بدنه: چوب توت، فلز

پوست: پوست بز، آهو

طناب: موی بز، بندنخی

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.