نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل پنجم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (بدون پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

۷ـ قوپوز (قاووز) یا زنبورک گلستان (منطقه ترکمن نشین) و برخی نواحی ایران: قوپوز که در محاورات مردم ترکمن به صورت قاووز تلفظ می شود از سازهای رایج در میان بسیاری از فرهنگ های جهان و از خانواده خودصداهای تیغه ای است که با ضربه مستقیم به صدا در می آید. قوپوز، قابی شکل و جنس آن از فلز است.  این ساز در فرهنگ فارسی زبانان ایران به زنبورک معروف است و در گذشته در برخی نواحی ایران، به ویژه توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شده است. امروزه قوپوز را فقط در نواحی ترکمن نشین ایران (قسمتی از استان گلستان و شمال غربی استان خراسان) می نوازند و در نواحی دیگر ایران یا منسوخ شده و و یا متداول نیست. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری قوپوز (زنبورک): 

این ساز از دو قسمت قاب و زبانه یا تیغه تشکیل شده است. قاب، تکه ای مفتول فلزی است که با چهار خم، تقریباً به شکل یک کلید میان تهی و یا طرح یک تنگ گلو باریک در آمده است. در وسط این قاب، تیغه فلزی نازک و باریکی نصب شده که حالت فنری و ارتجاعی دارد و از یک طرف به قاب متصل است و از طرف دیگر آزاد است.

تکنیک اجرایی قوپوز (زنبورک): 

قسمت مثلثی قاب قوپوز طوری در دست اجرا کننده قرار می گیرد که انگشت ها مانع ارتعاش زبانه نشود و ساز را نیز طوری در دهان می گذارند که میان دندان های جلویی بالا و پایین استوار گردد. پس از استقرار ساز در میان دندان ها با انگشت شست یا سبابه به سر زبانه ضربه می زنند (در واقع آن را می کنند) و سپس زبانه رها میشود. چون زبانه خاصیت فنری دارد پس از هر ضربه یا گنده شدن به ارتعاش در می آید و صدا ایجاد می شود. صدای زنبورک از قاب به دندان ها و از دندان ها به فک ها و سینوس های گونه و پیشانی نوازنده منتقل و تقویت می شود. 

فضای خالی دهان و سینوس ها نقش مهمی در شکل گیری صدا، طنین و رنگ صوتی این ساز دارند و چگونگی حرکت لب ها و شدت دم و بازدم نیز در نوع رنگ، طنین و ارتفاع صدا مؤثر هستند. صدای زنبورک در هر دو حالت دم و بازدم قابل شنیدن است  آنچه در قلمرو فرهنگ ترکمنی با این ساز اجرا می شود ریتم هایی هستند که تاخت های مختلف اسب را تداعی می کنند. 

موارد و نوع استفاده قوپوز (زنبورک): 

در مناطق ترکمن نشین ایران، این ساز فقط در مراسم شادی یا دور هم نشینی های زنان و دختران ترکمن معمولاً به صورت گروهی و توسط زنان و دختران نواخته می شود و هیچ ساز یا وسیله دیگری آن را همراهی نمی کند. جنس قاب و زبانه قوپوز یا زنبورک، فلزی است. 

۸ـ قارقارک برخی نواحی ایران: 

قارقارک از گروه خود صداهای سایشی است که با سایش غیر مستقیم و نیز چرخاندن به صدا در می آید. خودصداهای سایشی امروزه کمیاب ترین نوع سازهای رایج در ایران هستند و در بررسی های انجام شده در ایران، فقط دو خود صدای سایشی تاکنون شناسایی شده اند. نام قارقارک بیانگر صدای این ساز است که بسیار شبیه صدای کلاغ است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری قارقارک: 

قارقارک به رغم ظاهر و ساختمان ساده اش، منطق و مکانیسمی بسیار حساب شده دارد و از قسمت های زیر تشکیل شده است:

۱ـ دسته چوبی ۲ رشته هایی از موی دم اسب ۳ـ کاسه طنینی ۴ـ پوست روی دهانه کاسه طنینی قسمت های نام برده را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

الف) قسمت های تولید کننده صدا، مانند دسته چوبی و رشته های موی دم اسب. 

ب) قسمت های انتقال دهنده صدا، مانند رشته های موی دم اسب و پوست روی دهانه کاسه طنینی. 

ج) قسمت های تشدید کننده صدا، مانند کاسه طنینی و تا حدودی پوست روی دهانه آن. 

دسته قارقارک، قطعه چوب گردی است که در نقطه ای نزدیک به یک سر آن، شیاری ناودانی شکل در اطراف چوب ایجاد شده است. چند رشته موی دم اسب در این شیار طوری گره زده میرشوند که بتوانند آزادانه حرکت کنند و سر دیگر رشته ها پس از عبور از سوراخ ایجاد شده در مرکز پوست روی دهانه کاسه گره زده می شوند. 

کاسه طنینی یک نیمکره خالی از جنس سفال یا چوب است که مانند آونگی با رشته های مویین به دسته آ نه آویزان است.

تکنیک اجرایی قارقارک: 

محل تماس رشته های مویین را با دسته چوبی با آب خیس می کنند و دسته قارقارک را در هوا می چرخانند. با حرکت دسته، کاسه طنینی در هوا به چرخش در می آید و رشته های مویین به شیار چوب دسته ساییده می شوند و صدای خفیفی ایجاد می شود. این صدای خفیف از رشته های مویین به پوست منتقل و در داخل کاسه تقویت می شود. خیس کردن محل تماس رشته های مویین و دسته باعث افزایش اصطکاک میان مو و چوب می شود.

موارد و نوع استفاده قارقارک: 

قارقارک خودصدایی است که غالباً به عنوان اسباب بازی در اعیاد و شب های و به قصد ایجاد صداهای شدید و هیجان آور نواخته می شود و در گذشته چهارشنبه سوری مورد استفاده کودکان و نوجوانان بوده است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان قارقارک:

دسته: چوب های مختلف

رشته ها: موی دم اسب

کاسه طنینی: سفال، چوب، پوست گردو

پوست: پوست نازک گوسفند، کاغذ پاکت سیمان یا کاغذ گراف

در پایان مقاله این ماه، شعر سرود پرچم شیر و خورشید ایران در دوره پادشاهی رضا شاه پهلوی که به دستور ایشان در سال ۱۳۱۲ شمسی تنظیم گردید را تقدیم به میهن عزیزمان ایران می کنم. سراینده این شعر عبدالرحمن پارسا تویسرکانی است که پیش از سفر رضا شاه به ترکیه از طرف انجمن ادبی ایران این سرود را آماده کرد. موسیقی این سرود همان موسیقی سرود شاهنشاهی ایران است. این سرود در مراسم پیش‌آهنگی، مراسم نظامی یا مراسم رسمی دولتی که شامل تشریفات افراشتن پرچم شیر و خورشید بوده، پیش از سرود ملی اجرا، خوانده یا پخش می‌شده‌است.

ای پرچم خورشید ایران

پرتو افکن بر روی این جهان

یادآور از آن روزگاری

کآسود از برق تیغت هر کران

در سایه‌ات جان می‌فشانیم

از دشمنان جان می‌ستانیم

ما وارث ملک کیانیم

همیشه خواهیم

وطن را از دل و جان

به واژه “آزادی” قدری فکر کنید…عبارتی که با “آ ” که  حرف اول الفبای فارسی است شروع، و با “ی” که آخرین حرف آنست، پایان میابد …

باید گفت همه خواسته مردم در میان این آغاز و پایان نهفته است … “زاد ” که در میان “آ ” و “ی” قرار دارد، فاعل مصدر “زادن” است؛ همان فرایندی که زیستن و «زندگی» را ممکن میکند و در گونه انسان، این زن است که فاعل فعل زادن میباشد.

بنابراین همیشه “زن ” در دل «آزادی”، آبستن “زندگی” بوده است… به امید آزادی و به امید غلبه نور بر تاریکی….

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…