نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل پنجم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (بدون پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان                  

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است  

۴ـ تشتک و کوزه ( کوزک و تال ) بلوچستان: 

تشتک فلزی به همراه دو کوزه سفالی در مجموع، یک ساز ترکیبی و از قدیمی ترین خودصداهای بلوچستان محسوب می شوند و در رده بندی خودصداها تشتک در یک گروه و کوزه ها در گروه دیگر قرار می گیرند. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری تشتک و کوزه: تشتک یک بشقاب تو گود از جنس برنج یا آلیاژهای مشابه است که کاربرد غیر موسیقایی آن، استفاده در زیر شیر سماور است و اندازه معین و ثابتی ندارد. کوزه در واقع همان کوزه های متداول بلوچی است که مورد استفاده خانگی برای حمل و نگهداری آب است. این کوزه شکمی برآمده و ته و دهانه ای نسبتاً باریک دارد. در ترکیب این دو خودصدا از دو کوزه و یک تشتک استفاده می کنند. 

تکنیک اجرایی تشتک و کوزه: 

تشتک و کوزه ها باهم نواخته می شوند. تشتک را وارونه در میان دو کوزه روی زمین و در مقابل نوازنده می گذارند. داخل هر کوزه مقداری آب ریخته شده و کوزه ای که آبش بیشتر است صدایش زیرتر و کوزه ای که آبش کمتر است صدایش بم تر است. نوازنده با کف هر دو دست خود متناوباً بر دهانه کوزه ها و پشت تشتک ضربه می زند و آنها را به صدا در می آورد. صدای کوزه ها بم و گرفته و در تضاد با صدای تشتک است و این دو صدا در مجموع به طور متناوب ــ نه همزمان ـ شنیده می شوند. 

موارد و نوع استفاده تشتک و کوزه: 

تشتک و کوزه هیچ وقت به تنهایی و جدا از یکدیگر نواخته نمی شود. در گذشته، گروه کوچک موسیقی بلوچی، شامل قیچک، تمبورک، تشتک و کوزه بود. تشتک و کوزه معمولاً هنگام اجرای سوت (ترانه های شاد بلوچی) در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود و در سایر نمونه های موسیقی بلوچستان کاربردی ندارد. در قدیم زمانی که تشتک مورد استفاده خوش صدا و دارای طنین خالص بود نوازنده قیچک، ساز خود را با صدای تشتک کوک می کرد. با انتخاب تشتک مناسب از نظر زیر و بمی صدا و با کم یا زیاد کردن آب داخل کوزه ها می توان خود صدای ترکیبی تشتک و کوزه را به طور نسبی با سایر سازهای بلوچی کوک کرد. تشتک و کوزه امروزه در معرض فراموشی است و غالباً به جای آن دهلک یا دهلک نال استفاده می شود.

۵ـ زنگ ها،  زنگوله ها و ناقوس ها نواحی مختلف ایران و خانواده زنگ ها: 

زنگوله ها و ناقوس ها از متنوع ترین و گسترده ترین انواع خودصدا در نواحی ایران به شمار می روند و از لحاظ تفاوت شکل و ساختمان، نحوه به صدا درآمدن، جنس، منفرد یا چندتایی بودن و غیره می توان آنها را در گروه های مختلفی رده بندی کرد. این خودصداها را برحسب اینکه با ضربه مستقیم یا غیر مستقیم به صدا در می آیند را می توان به دو گروه تقسیم کرد. ناقوس آتشکده زرتشتیان، زنگ زورخانه و زنگ کشتی با ضربه مستقیم به صدا در می آیند (گروه اول) و سایر انواع زنگ ها و زنگوله های نواحی ایران با ضربه غیر مستقیم (تکان دادن) به صدا در می آیند. 

(گروه دوم) این گروه که با ضربه غیر مستقیم به صدا در می آیند خود به دو گروه تقسیم میشوند: زنگ هایی که با وزنه آویزان داخل زنگ به صدا در می آیند و زنگ هایی که با وزنه یا گوی آزاد داخل زنگ به صدا در می آیند. 

الف) زنگ ها و زنگوله هایی که با وزنه آویزان داخل زنگ به صدا در می آیند. اگرچه زنگ ها و زنگوله های دارای وزنه آویزان، هم با ضربه مستقیم (مانند زنگ زورخانه) و هم با ضربه غیر مستقیم (مانند زنگوله های حیوانات) و تکان دادن نواخته می شوند، اما در اینجا به بررسی زنگ و زنگوله هایی می پردازیم که وزنه آویزان دارند و با ضربه غیر مستقیم به صدا در می آیند. این زنگ ها و زنگوله ها را نیز با توجه به نحوه اتصال وزنه آویزان در آنها (به ویژه در انواع خیلی قدیمی) و از نظر شکل و ظاهرشان طبقه بندی می کنند. مثلاً دلب (دولب = کتابی)، شتری دولب، جام، تال، تالچه، تال سلیمانی، آفتو (وعی تال)، کرکری، هشتی، غر، غرچه، انزله (انزلی)، خیارک و.. .. 

از نظر جنس، مواد به کار رفته در ساختمان آنها نیز متفاوت است، مثلاً برنج، مفرغ، برنز، آهن، آلومینیم، طلا، نقره، چوب، سفال و بر همین اساس می توان آنها را در گروه های مختلفی رده بندی کرد. ناقوس های کلیساهای مسیحیان، ناقوس های اماکن مذهبی زرتشتیان، ناقوس کشتی ها، برخی نمونه های زنگ مدارس و پادگان های نظامی و. .. در گروه زنگ ها و زنگوله هایی هستند که با وزنه آویزان داخل زنگ و با ضربه غیر مستقیم یا مستقیم به صدا در می آیند.

ب) زنگ ها و زنگوله هایی که با وزنه یا گوی آزاد داخل زنگ به صدا در می آیند. این گروه از زنگ ها و زنگوله ها بیشتر به غر یا غرچه (غر کوچک) معروف اند و در شکل ها و اندازه های مختلف دیده می شوند. صرف نظر از شکل ظاهری آنها که ممکن است گوناگون باشد، زنگ های این گروه چند ویژگی مشترک دارند: غالباً کروی یا شبیه کروی هستند. دهانه زنگ ها حالت شیپوری، ناقوسی و کتابی ندارد و طوری جمع شده می باشند که شکافی در قسمت پایینی گره برای انداختن گوی به داخل زنگ و نیز خروج صدا از آن ایجاد شده است. کیفیت این شکاف در چگونگی طنین و صدای زنگ مؤثر است. در داخل گره زنگ، گوی کروی کوچکی به طور آزاد رها شده است. اندازه این زنگ ها و زنگوله ها متفاوت است و در نواحی مختلف ایران می توان زنگوله هایی به اندازه یک نخود تا زنگوله هایی به اندازه یک انار را مشاهده کرد. زنگوله هایی که برای حیوانات یا برای علم و کتل در مراسم مذهبی اسلامی استفاده می شوند، برخی زیورآلات قدیمی زنان و. .. از انواع این زنگ ها و زنگوله ها هستند. 

۶ـ ترکی مازندران: 

ترکی از گروه خودصداهای کوبه ای است که با ضربه غیر مستقیم و نیز چرخاندن به صدا در می آید و با نام های مختلفی چون ترکی، تک تکی، تختخی و رخ رخی شناخته می شود. همه این نام ها به رغم اختلاف ظاهریشان، به معنای صدای نامأنوس یا چیزی هستند که ناگهان به صدا در می آید. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری ترکی: 

این خودصدا برخلاف ظاهر پیچیده اش ساختمان ساده ای دارد و از چند قسمت چوبی مختلف متصل و مربوط به هم ساخته شده است: 

۱ـ قاب (چارچوب جعبه مانند بدون سقف و کف) که به شکل مکعب مستطیل است و بدنه اصلی ترکی را تشکیل می دهد. 

۲ـ دسته و چرخ دنده متصل به آن 

۳ـ زبانه (تیغه) 

۴ـ وزنه قاب یا چارچوب،  محل اتصال قطعات مختلف ترکی است که با چرخاندن آن توسط دسته، ایجاد صدا می کند. صدا از طریق برخورد مداوم اما متناوب زبانه یا تیغه چوبی به چرخدنده چوبی تولید می شود. چون ترکی چرخانده می شود، صدای حاصل از برخورد چرخ دنده با زبانه به صورت غیر مستقیم است.

تکنیک اجرایی ترکی: 

اجراکننده، دسته ترکی را در مشت می گیرد و آن را در جهت حرکت عقربه ساعت می چرخاند. به این ترتیب قاب یا بدنه دور محور دسته می چرخد و زبانه توسط تک تک دنده های چرخ بالا می آید و دوباره رها می شود. چون زبانه از تخته نازک ساخته شده و حالت فنری و ارتجاعی دارد، برخورد آن با تیغه های چرخ، شدید و صدای تولیدشده نیز شدید و تیز است. وزنه موجود در محفظه ترکی باعث سنگینی وزن و لنگر یافتن آن می شود. 

موارد و نوع استفاده ترکی: استفاده اصلی از این خودصدا در مزارع آفتابگردان برای حفاظت از تخم یا نهال های نوپای آفتابگردان در برابر هجوم پرندگان مزاحم و فراری دادن آنها با توجه به صدای شدید ترکی بوده است. بعدها نگهبانان شب در مزارع غیر آفتابگردان نیز از آن برای فراری دادن گرازها استفاده می کردند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان ترکی: ترکی از چوب های مختلفی ساخته می شده است. در یک نمونه قدیمی جنس قطعات آن به شرح زیر است: 

بدنه (قاب): چوب سپیدار

دسته و چرخ دنده: چوب آزاد (چوب خرمالوی وحشی هم مناسب است.) 

وزنه: قلوه سنگ

در پایان مقاله این ماه، تصنیف سپیده (ایران ای سرای امید) را که در سال ۱۳۵۷ با صدای حضرت استاد محمدرضا شجریان و آهنگ سازی منحصر به فرد استاد فقید محمدرضا لطفی اجرا شده بود را به ایران عزیزمان تقدیم می کنم که سرانجام بعد از ۴دهه ققنوس وار از خاکستر خود برخاسته است. این تصنیف در آغاز تحولات سال ۵۷ مورد سو استفاده حکومت جمهوری اسلامی قرار گرفت و صدای این تصنیف روی تصویر خمینی گذاشته شد که بارها مورد اعتراض حضرت استاد محمدرضا شجریان واقع گردید. خطاب به تمامی طرفداران خمینی که تصویر این فرد را ۴۰ سال پیش در ماه جستجو میکردند عرض می کنم که در آسمان ایران، ۲ ستاره درخشان هستند. یکی رضاشاه کبیر و دیگری محمدرضاشاه، که هر دوی اینها تا دنیا دنیاست تا ابد در آسمان ایران خواهند درخشید. همچنان که فریاد رضاشاه روحت شاد مردم ایران بعد از ۸۰ سال که از درگذشت رضاشاه کبیر میگذرد، سر به ‍آسمان برده است.

ایران ای سرای امید

بر بامت سپیده دمید

بنگر کزین ره پرخون

خورشیدی خجسته رسید

اگر چه دل‌ها پرخون است

    شکوه شادی افزون است

سپیده ما گلگونست، وای گلگونست

 که دست دشمن در خون است

ای ایران غمت مرساد

جاویدان شکوه تو باد                           

راه ما، راه حق، راه بهروزی است

اتحاد، اتحاد، رمز پیروزی است

صلح و آزادی جاودانه

در همه جهان خوش باد

یادگار خون عاشقان، ای بهار

ای بهار تازه جاودان در این چمن شکفته باد

***

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد. ادامه دارد….

ادامه دارد….