شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت بیست و یکم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (دامغان، طالقان، گيلان، گلستان، تركمن صحرا)

کمانچه های متفاوت نواحی مختلف ایران: کمانچه که امروزه در بعضی نواحی ایران متداول است از خانواده سازهای زهی آرشه ای (کمانی) مقید است و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای آرشه ای قرار می گیرد. این ساز در مناطقی چون شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، دامغان، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاهان، لرستان، چهارمحال و بختیاری و فارس متداول است اما در مناطق گیلان، دامغان، طالقان و فارس روبه فراموشی ست. کمانچه در نواحی ایران با نام ها و گویش های مختلفی، از جمله گمانچه (شمال خراسان)، گمونچه (دامغان و شهر کرد)، کمانچه (طالقان)، کمانچا (آذربایجان شرقی)، گمان یا گمانچه (آذربایجان غربی)، قیجان (ترکمن صحرا)، موکش (کرمانشاهان) و تال (لرستان) شناخته می شود. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری کمانچه: کمانچه های متداول در نواحی مختلف ایران در مجموع ویژگی های ساختاری نسبتاً مشترکی دارند و تفاوتشان صرف نظر از اندازه یا جنس و مواد به کار رفته در ساختمان آنها، بیشتر مربوط به شکل و ساختمان کاسه طنینی ست که می توان آن را در دو ساختار کلی تفکیک و تعریف کرد: 

الف) کاسه های پشتباز: کمانچه های متداول در لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه کتول (استان گلستان) و دامغان (استان سمنان) کاسه طنینی پشت باز دارند و صدای این نوع کمانچه ها شفاف تر، شدیدتر و تا حدودی تیزتر و نافذتر است. 

ب) کاسه های پشت بسته: کمانچه های پشت بسته در شمال خراسان، منطقه ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس متداول هستند. صدای این نوع کمانچه ها در مقایسه با کمانچه های پشت باز، گرفته تر، نرم تر و تودماغی تر است. کاسه های طنینی پشت بسته را می توان در سه شکل کلی مشاهده کرد: ١-دسته پشت کاسه گنبدی شکل؛ ۲ـ پشت کاسه کروی؛ ۳ـ پشت کاسه تخت.  همه کمانچه های متداول در نواحی ایران دسته ای گرد دارند و روی دهانه کاسه طنینی آنها پوست کشیده می شود. معمولاً قطر سمت سرپنجه به طرف کاسه تدریجاً کم می شود و دسته با یک میل فلزی به کاسه متصل می شود. این میل با عبور از قسمت زیرین کاسه، تکیه گاه اصلی کمانچه بر روی زمین یا پای نوازنده است. این کمانچه ها دارای ۳ وتر و ۳ گوشی هستند و در چند دهه گذشته برخی نوازندگان در بعضی مناطق با پیروی از ساختار کمانچه فارسی، تعداد وترهای کمانچه های خود را به ۴ افزایش داده اند. در منطقه دیلمان در استان گیلان نیز چند کمانچه با ۵ تا ۶ وتر مشاهده شده اند. سایر اجزای کمانچه عبارت اند از سیم گیر، خرک، شیطانک و آرشه. 

  کتاب نادرشاه افشار (40)

کوک کمانچه: کمانچه های متداول در نواحی ایران کوک های مختلفی دارند که مهم ترین آنها به شرح زیرند:

  • شمال خراسان
  • شرق مازندران گلستان (ترکمن صحرا)
  • گلستان (کنول)
  • شرق مازندران
  • دامغان دامغان و طالقان
  • گیلان
  • آذربایجان شرقی

تکنیک های اجرایی کمانچه: تکنیک های اجرایی کمانچه اگرچه با اختلافاتی جزئی، در بیشتر نواحی ایران مشابه اند اما در برخی نواحی مانند آذربایجان شرقی و ترکمن صحرا پیچیده تر و پیشرفته تر هستند. در مجموع و فارغ از اختلافات جزئی، مهم ترین تکنیک های اجرایی کمانچه در نواحی مختلف ایران عبارت اند از:

الف ) تکنیک های اجرایی دست راست: لگاتو ، استاکاتو (به طور محدود)، آلاپونتا، آلتالونه، دتاشه، آلاکوردا، سپاراتو، ترمولو (به طور محدود)، نوعی دراب (در برخی مناطق)، استفاده از طول های مختلف آرشه برای ایجاد حالت های مختلف و استفاده از شر یا نوک آرشه به صورت کوتاه (مهم ترین تکنیک آرشه کشی در آذربایجان شرقی). بدیهی ست چگونگی استفاده از این تکنیک ها به ساختمان و امکانات اجرایی ساز وابسته است.

ب ) تکنیک های اجرایی دست چپ: انگشت گذاری روی هر سه یا چهار وتر با تأکید بر استفاده بیشتر از وترهای اول و دوم (در آذربایجان غربی از وتر اول به صورت دست باز استفاده می شود)، پیتزیکاتو دست چپ (به طور محدود)، گلیساندو (غالباً به صورت لغزش میان دو صدای مجاور و گاه غیرمجاور) و تریل و باتری (به ندرت)، از تكنيك های اجرایی دست چپ ميباشند.

موارد و نوع استفاده کمانچه: مهم ترین موارد استفاده از کمانچه در نواحی ایران، مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس هستند. در این مجالس و محافل کمانچه اجرا کننده موسیقی رقص های قومی و همراهی کننده آوازها، مقام ها و ترانه های منطقه خویش است. ساز همراهی کننده کمانچه در قدیم دایره بوده و امروزه بیشتر تمبک است و در برخی مناطق از دهلی که با دست نواخته می شود نیز استفاده می کنند. در آذربایجان شرقی کمانچه در موقعیت های دیگری، از جمله همراه با تار آذربایجانی خواننده و قاوال (دایره) در اجرای مقامات، ارکستر سازهای ملی آذربایجان و ارکسترهای مختلط نیز نواخته می شود. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان کمانچه: 

کاسه طنینی: چوب های توت، گردو، أرس، بید، زردآلو، زبان گنجشک

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی – قسمت 25

دسته: چوب های سُرخدار، زردآلو، قیسی، گلابی، افرا، ممرز، عناب، آبنوس، شمشاد، گردو ، کنار 

گوشی ها: چوب های سُرخدار، گردو، زردآلو، قیسی، گلابی، افرا، ممرز، عناب، آبنوس، کنار

خرک: انواع مختلف چوب

پوست: پوست های دل گاو، دل شتر، مرغابی، آهو، ماهی، بره تودلی، خرگوش و گاه پوست نازک گوسفند یا بز

وترها: سیم فولادی سفید 

میل: مفتول فولادی   

چوب آرشه: چوب های انار، آلو، ازگیل، آلبالو، گردو، تبریزی، چم، آرجن، زبان گنجشک، گز  

موی آرشه: موی دم اسب

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (خوزستان): 

رباب (ربابه) خوزستان: رباب که کولی های عرب زبان خوزستان آن را ربابه نيز می نامند از سازهای رایج در میان عرب های خوزستان است و به نوعی از آنکه کاسه طنینی فلزی دارد، گلن یا گالن نیز می گویند. این ساز که به جز خوزستان ـ و تا حدودی در میان بومیان عرب زبان جزیره کیش در هرمزگان، در تمام کشورهای عربی و شمال آفریقا دیده می شود توسط عرب های ایرانی در خوزستان متداول شده و از قدیم مورد استفاده قرار می گرفته است. رباب از خانواده سازهای زهی آرشه ای (کمانی) مقید است که در رده بندی سازها در گروه زه صداهای آرشه ای قرار می گیرد. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری رباب خوزستان

در خوزستان، رباب با دو نوع کاسه طنینی متداول و است:

الف) با کاسه طنینی چوبی: این نوع رباب با دو نوع کاسه طنینی به شکل های مختلف مشاهده، می شود که دهانه آنها با پوست پوشانده شده است. در برخی نمونه ها، کاسه یک قاب است که هر دو طرف آن را پوست کشیده اند و خرک نیز در منطقه معینی روی پوست قرار دارد. رباب دارای یک وتر مویین متشکل از چندین رشته موی دم اسب است که از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از روی خرک در انتهای دسته. مستقیماً به دور تنها گوشی نسبتاً بلند رباب پیچیده می شود. بنابراین رباب فاقد شیطانک است. به علت فاصله زیاد وتر از دسته، امکان تماس وتر با دسته هنگام انگشت گذاری وجود ندارد. این ساز یک میل فلزی و گاه چوبی دارد که از یک طرف به داخل دسته، فرو می رود و از طرف دیگر پس از عبور از داخل کاسه، از قسمت زیر آن خارج می شود و به عنوان تکیه گاه ساز مورد استفاده قرار می گیرد. کمان یا آرشه رباب یک ترکه چوبی خمیده است که به دو سر آن رشته هایی از موی دم اسب بسته شده اند.

  سیری در تاریخ نقاشی (5) این قسمت: احیای دوران باستان؛ جنبش نئوکلاسیک در هنر

ب) با کاسه طنینی فلزی: کولی های عرب زبان خوزستان، گاه به جای کاسه یا قاب چوبی، از ظرف های مکعب مستطیل فلزی چهارلیتری روغن استفاده می کنند. سایر قسمت های این نوع رباب مانند رباب با کاسه یا قاب چوبی ست.

کوک رباب: رباب کوک ثابتی ندارد و میزان کشش تنها وتر مویین آن ارتباط مستقیم با وسعت صوتی صدای خواننده دارد. صدای این وتر در رباب مورد بررسی به صورت کوک شده است. 

تکنیک های اجرایی رباب: امکانات اجرایی آرشه در این ساز، با توجه به نوع موسیقی، ساختمان آرشه و ساختار ساز، تنوع زیادی ندارد. لگاتو، استاکاتو، ترمولو، آلاپونتا، آلتالونه، دتاشه، آلاکوردا، سپاراتو و نیز سول پونتی چلو و سولاتاستی را از شاخص ترین تکنیک های اجرایی دست راست در این ساز هستند. در انگشت گذاری بر تنها وتر رباب، از هر پنج انگشت دست چپ استفاده می شود و این انگشت ها به جز انگشت شست، از بغل با وتر تماس دارند. انگشت شست دست چپ به نوعی نقش شیطانک متحرک این ساز را بر عهده دارد. گلیساندو (به صورت لغزش میان دو صدای مجاور و گاه غیر مجاور) و اجرای صداهای فلاژوله از دیگر تکنیک های اجرایی دست چپ در رباب هستند. 

موارد و نوع استفاده رباب: رباب تنها ساز زهی بومیست که در خوزستان برای اجرای موسیقی سنتی عربی استفاده می شود. تمام فرم های سازی (تقسیم ، نوبه و …) و آوازی (قصیده، لیالی، موال، توشیح و …) با رباب قابل اجرا هستند. رباب با چند ساز کوبه ای شامل کاسوره، تمپو و تمبک همراهی می شود و مهم ترین عرصه حضور این ساز، مجالس عروسی و شادمانی ست.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب:

کاسه طنینی: چوب، فلز (گالن چهارلیتری روغن)

 پوست (در رباب های با کاسه چوبی): پوست گوسفند 

دسته و گوشي و خرک: چوب توت یا چوبهای متداول در محل

سیم گیر: بند نخی، بند نایلونی، تسمه باریک پلاستیکی

میل: مفتول فلزی یا چوبی وتر: رشته های موی دم اسب

آرشه: ترکه ای چوبی با موی دم اسب

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…، 

قدحت پُر مِی باد.

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان